Düşünsel Yanılgılar (183)
UNCONSCIOUS BIAS – STEROTİPLER, ÖNYARGILAR VE AYRIMCILIK
Yazan Super User
Etnik, cinsiyet, cinsel tercih ve dini inanç merkezli ayrımcılıklara ek olarak gül gibi yeni bir ayrımcılık çeşidi yeşeriyor. Genç/yaşlı ayrımcılığı.
İşe alım uygulamalarında yaşanan örneklerini son dönemde konu ile ilgili Linkedin paylaşımlarının artan sıklığından görebiliyoruz.
Geçen denk geldiğim bir işe alım paylaşımında, paylaşım sahibi tarafından açık ve net ortaya koyuluyordu.
Start up kurucusu genç girişimcimiz, yaşlı amcaların start up eko sistemine iş başvurusunda bulunmasını garip/uygunsuz olarak değerlendiriyordu.
Üzerine bugün ülkenin geldiği durumun sorumlusunun yaşlı insanlar olduğunu dillendiriyordu.
Teknik/mantık olarak yanlış değil. Bugünün gençlerinin geçmişte yapılanların sorumlusu görmek mantığa ters. Doğal olarak bugün olumsuz bir resim varsa, bunun kısmen sorumlusu yaptıkları veya yapmadıkları ile bugün yaşlı grubundaki insanlar.
Diğer taraftan, bu insanlar geçmişte yaşlı değillerdi. Kendi gençlik dönemlerinde bugünün gençleri gibi onlar da durumu beğenmeyip, kendinden önceki nesilleri yeterince iyi performans göstermedikleri için suçluyorlardı. Örtük veya alenen.
20-30 sene sonra yeni gelen nesil bugünün gençlerini suçlayacak ve beğenmeyecek.
Z kuşağı güzellemelerinin de mevcut durumu pompalama yönünde etkileri olduğunu düşünüyorum.
Bu beğenmeme durumu, yeni gelen neslin bir öncekinden daha iyi olduğunun veya olacağının garantisi değil. Neslin iyi olup olmaması ise, ortaya nasıl bir sonuç çıkacağının tek belirleyicisi değil.
Ek olarak, her neslin içerisinde vasatlara ek olarak, iyi ve çok iyiler oldu ve olacak.
İyi bir girişimci, kafasındaki kalıplardan, sterotiplerden ve önyargılardan kurtularak; potansiyel insan kaynağı içerisinden en nitelikli/uygun olanları seçebilen ve onları vizyonu doğrultusunda çalışmaya ikna edebilendir.
‘Unconscious Bias’, bir kişinin ait olduğu grup sebebiyle, sahip olmadığı özelliklerin varmış gibi değerlendirilmesi ve/veya sahip oldukları özelliklerin göz ardı edilmesi şeklinde ortaya çıkan bir düşünsel yanılgı.
Adından anlaşılabileceği üzere çoğunlukla otomatik ve farkında olmadan ortaya çıkan bir durum. Sterotipler bu yanılgının temel kaynağı.
Aslen sterotipler işimizi kolaylaştıran sosyal kısa yollar. Sosyal çevremiz ile ilgili fazla zihinsel efor sarf etmeden hızlı bir şekilde karar almamıza yarıyor.
Diğer taraftan, önyargıların ve ayrımcılığın temeli de burada atılıyor.
Kontrol ihtiyacı duyanların, yeterli zihinsel kapasiteye sahip olmayanların ve sosyal çevresiyle ilgili kararlar alırken zihinsel kapasitesini başka alanlarda kullanmak zorunda kalanların sterotiplere daha fazla başvurduğu gözlemlenmiş.
Unconscious bias, grup içi ve dışında farklı çalışıyor. Diğer grup üyelerinin birbirlerine benzer tek tip özellikler taşıdıklarını, kendi grubundaki bireylerin ise daha çeşitli ve özgün özellikleri olduğunu kabul ediyor. Diğerleri ile kendi grubu arasındaki farklılıkların abartılması da bir diğer gözlemlenen durum.
İnsanlar kendileri/grubu için en iyi kararları alan veya alacağına inandıkları insanları lider kabul etmeye/seçmeye meyillidir.
'En iyi karar' tanımı içinde karar alma yetkinliği kadar; kararlarda kendilerinin ne kadar gözetileceğine/kayrılacağına ilişkin algılar da rol oynar.
Lideri seçecek olanın ahlak ve erdem seviyesine bağlı olarak, grubun tüm üyelerine ve hatta grubun rakiplerine adil muamele edilmesi kabul/seçim kriteri olabilir.
Genellikle olan ise, birey olarak veya ait olunan alt grup olarak liderin kararlarında ne kadar kayrılacağı algısı ile lideri belirlemektir.
Bizden/bizim gibi tanımlaması bu açıdan önemlidir.
Rakiplerle/düşmanlarla mücadelede en iyi kararları alacak, grubu başarıya taşıyacak kişi illüzyonu belirleyicidir.
Düşman/rakip tanımlama (hayali de olsa) bu açıdan gereklidir.
Değerlendirmede nesnel gerçeklik değil, oluşturulan algı ön plandadır. Yani lider adayı iyi bir hikaye anlatıcısı, umut taciri, hayal satıcısı olmalıdır.
Düşmanlarla/rakiplerle mücadelede en iyi kararları alacak kişiyi lider seçme dürtüsünün arkasında da bireysel fayda söz konusu aslen.
Grup yenilirse bireysel olarak zarar görme durumu ortaya çıkacak. Bundan kaçınmanın yolu düşmana/rakibe karşı en iyi kararları alacak kişinin arkasında saf tutmaktan geçiyor.
Burada yanlış bir şey olmamakla birlikte, lider adayları veya liderler tarafından kullanılan bir durumdur.
Örneğin yanlış kararlarınız sebebiyle ekonomi kötüye gidiyor. Desteği kaybetmeye başladığınız bir ortamda, gerçekte var olmayan dış güçler/faiz lobisi/ekonomik tetikçiler tanımlaması ile hayali bir düşman oluşturuyorsunuz. Artık düşman var ve insanlar bunlarla en iyi savaşabileceğini düşündüğü kişinin arkasında tekrar saf tutuyor. Olmayan düşmanı belirleyen, doğal olarak o düşmanla savaşta en iyi kararları alabilecek lider adayı oluyor.
Liderin kararları, kaynakların grup üyeleri arasında nasıl paylaştırılacağı, kimlerin ödüllendirileceği/cezalandırılacağı, kimlerin hangi pozisyonlarda görevlendirileceği, kimlere hangi yükler ve sorumluluklar verileceği benzeri hususları şekillendirmektedir.
Grup üyesi bu kararlar sonucunda karlı çıkan tarafta olmakla ilgili beklenti içerisindedir. Bu beklentiyi karşılayacak kararları alacağına inandığı kişiyi lider olarak seçmek eğilimindedir. Lider adayının geçmiş kararları bu inancı besleyebilir.
Bu inancı destekleyen diğer husus benzerlik algısıdır. Lider adayına ilişkin, 'Benim gibi düşünüyor', 'Benim üst kimliğime sahip', 'Benim geldiğim çevreden geliyor', 'Bizim ekolden' benzeri tanımlamaların arka planında benzerlikten hareketle kayrılma beklentisi söz konusudur.
Bir seçim yapması söz konusu olduğunda beni seçecek. Beni diğerlerinden daha fazla kollayacak. Kaynakların daha fazla kısmını bana paylaştıracak. Liderin ve benim ait olduğum alt grup, kararlardan en çok faydalanan grup olacak.
Şu an ülkemiz siyasetindeki liderlik oluşumunun temelinde bu mekanizma geçerlidir.
Siyasetteki liderlik mekanizması böyle, kurumsal tarafta veya diğer örgütlenmelerde durum farklı mı ?
Bazı iyi örnekler dışında diğer tüm örgütlenmelerde de benzer bir yapı söz konusu.
Nesnel gerçeklikten algıya, oradan bilgiye ve takibinde dile uzanan yolculuğu anlamak için DIKW piramidi faydalı bir çerçeve sunuyor.
İngilizce Data (Veri), Information (Enformasyon), Knowledge (Bilgi) ve Wisdom (Bilgelik) kelimelerinin baş harflerinden oluşuyor. Piramitin tabanında veri var. Hiyerarşik bir yapıda sırayla yukarı doğru tırmanılıyor.
Veri (Data), nesnel gerçekliğe ilişkin bir olguyu veya uyaranı betimleyen işaret veya sinyalleri ifade ediyor. Sayılar, harfler, kelimeler, semboller vb. formlarda karşımıza çıkıyor. Standart hale getirilmiş metriklere referansla tanımlandıkları için yanlış veya doğru değeri alıyorlar. Yorumlanmadıkları sürece bir anlam içermiyorlar. Bu yüzden bilgisayarlarca kolayca işlenebiliyorlar.
Enformasyon (Information), verilere anlam katacak veya amaç veren bağlam eklendiğinde ortaya çıkıyor. Verilerin, temsil ettikleri durumu açıklayacak şekilde; cümleler, fonksiyonlar veya sorular şeklinde organize edilmesiyle hayat buluyor. Enformasyon, kim, ne, nerede benzeri soruların cevabını veriyor çoğunlukla.
Bilgi (Knowledge), çok sayıda enformasyon kaynağının, zamana yaygın bir şekilde bireysel olarak sentezlenerek, kavramsal bir yapıya kavuşturulması veya başka bir ifadeyle kişisel olarak anlamlandırılması ile ulaşılan seviyeyi ifade ediyor. Oluşma aşamasında tecrübe, öngörü ve değerler de devreye giriyor. Çoğunlukla nasıl sorusunun cevabı oluyor. Örtükler ve öznel boyutları var. Nesnel hale getirilebilirlerse enformasyona indirgenmiş oluyorlar.
Bilgelik (Wisdom), bir farkındalık durumu. Paradigma veya ilkeler dizisi olup, nihai bağlam ve referans çerçevesi. Bilgilerin bütünü üzerine sorulan neden sorusunun cevabı ile açıklanabilen büyük resim. Doğru/yanlış, etik/etik olmayan ayrımının yapıldığı seviye. Ulvi amacı (greater good) gerçekleştirmek için yapılması gerekenin cevabı.
DIKW, alt seviyelerin daha üst seviyeler için malzeme veya yapı taşlarını oluşturduğu bir çerçevedir.
Hiyerarşide yukarı çıkmak, yapı taşlarını doğru yöntemlerle sentezleyebilen bir akıl yürütebilme becerisi gerektirir.
Analitik akıl yürütme denilen şey ise, piramitte üst seviyelerde yer alan aşamalardan aşağıya doğru hareket ederek, genellemelerin bileşenlerini ve aralarındaki ilişkileri tespit edebilmekten geçer.
Piramitte yukarı çıkıldıkça, daha fazla bağlama, anlama ve öznelliğe ulaşılması söz konusudur.
Bilgisayarlar klasik kullanımda piramidin ‘Veri’ ve ‘Enformasyon' katmanlarında faaliyet gösteriyorlar. Yapay zeka çalışmaları piramidin ‘Bilgi’ katmanını hedefliyor şu aşamada.
Yapay zekadan sonraki aşama ‘BİLGE ZEKA’ (Wise Intelligence) mı acaba ?
Paralel evrenler. Eş zamanlı olarak iki farklı dünyada yaşıyoruz. Birisinde sosyal normlar diğerinde piyasa normları geçerli.
Margaret Clark, Judson Mills ve Alan Fiske tarafından ortaya atılmış olan bu görüş; birçok irrasyonel davranışın sebebini açıklıyor.
Her iki evrende de karşılıklılık esas. Ancak sosyal normların geçerli olduğu evrende anında geri dönüş beklemiyoruz. Değiş tokuşlar için kesin matematiksel hesaplamalar, fiyat veya ücretler yok.
Komşunuz tatildeyken evindeki çiçekleri sulamanızı istediğinde memnuniyetle kabul ediyorsunuz. 10 gün boyunca çiçeklerini suladığınız için, en az iki kez eşinizle yemeğe çıktığınızda çocuğunuza bakması gerektiği gibi bir hesap gelmiyor aklınıza. Ama sizin de ondan bir şey isteyebileceğiniz veya onun da gerektiğinde sizin arkanızı kollayacağı fikri mevcut arka planda.
Komşunuz bunun için para teklif etseydi büyük ihtimal kendisini terslerdiniz. Olayı sosyal bağlamdan piyasa bağlamına çektiğinde durum farklı bir hal alıyor. Halbuki bedava yapmaya razıydınız aynı işi. Bir de üstüne para alacaksınız.
Müşterileri veya çalışanları ile ilişkilerini arkadaş, dost, aile bağlamına çekmeye çalışan şirketler ve yöneticiler var.
Bu sosyal ilişki çoğunlukla tek yönlü oluyor nedense. Sen şirket olarak beni bir yakının gibi gör ve ona göre davran. Ben de seni yakınım veya aile üyesi gibi göreceğim ama, çalışan veya müşteri olarak davranmaya devam edeceğim.
Müşteriysen, fiyata, ödeme şartlarına, ürün veya hizmet kalitesine fazla takılma. Aile içinde, dostlar arasında olur böyle şeyler. Rakip firmalardan mal almayı aklına bile getirme. Başkalarını ailene tercih etmeyi düşünmezsin herhalde.
Ama sen ödemeni geciktirirsen faiz ödersin. Limitini aşarsan ek mal alamazsın. İndirim filan isteyemezsin. İstesen de alamazsın. Ödemen biraz fazla gecikirse doğru avukata.
Yönetim/liderlik uygulamalarında, çalışanları rasyonellikten uzaklaştırmak için sosyal alana çekme bolca kullanılır.
Bunu uygulayanlara 'Sosyal bağlama çekme ihtiyacı neden kaynaklanıyor?' sorusu sorulduğunda alacağınız olası cevaplar sanırım şöyle olacaktır.
§ Rasyonel anlamda yürürsek çok ilerleyemeyiz. Çünkü onlara rasyonel anlamda ikna edici bir resim sunamıyoruz.
§ Diğerini becerebilecek zeka ve birikim bende yok. Böylesi daha kolay.
§ Onu da yaparım ama böylesi daha eğlenceli.
§ Ben rasyonellik sunsam onlarda anlayacak zeka yok.
§ Onlar mutlu ben mutlu. Fazla karıştırma.
§ Onu da onu da sunuyorum. Fazla vermekte ne sakınca var.
Bazen uyanık çalışanların başvurduğu da gözlemlenir. Yöneticisine veya patronuna ‘Sizi bir baba yarısı, bir ağabey gibi görüyorum.’ ‘Burası benim ikinci evim.
Akıl yürütmenin evrimsel değeri nedir?
Akıl yürütme, değer, karar ve yargılarımız için gerçekçi sebepler bulabilme işi.
İlk bakışta, çevremizi gerçekçi algılayabilme, doğru kararlar alabilme ve problem çözebilme imkanı ile biz insanları, diğer türlerin ulaşmayı hayal bile edemeyeceği noktalara taşıdığını söylenebilir ?
Eğer akıl yürütme bu kadar muhteşem bir şey ise, neden bu özelliğe sahip tek tür biz insanlarız ?
Ve akıl yürütme bu kadar işe yarayan ve etkili bir şey ise, neden neredeyse hiç bir konuda görüş birliğine ulaşamıyoruz ?
Gerçeğe yaklaşan çıkarımlar yapabilme acaba yan ürün olabilir mi ?
Yani insan türüne asıl faydası başka bir şey olabilir mi?
%3-5'lik bir azınlığın gerçeğe yaklaşan çıkarımlar yapıp diğerlerini ikna etmesi ve peşinden sürüklemesi türün devamı için yeterli miydi?
Hatta gerçekle çok fazla örtüşmeyen sebeplere , yani başarısız akıl yürütmelere rağmen, iyi organize olabilen gruplar hayatta kalıp, genlerini aktarabilmede diğerlerine avantaj sağlamış olabilirler mi?
Sebep bulma/sunma işi, başka bir ifadeyle rasyonellik, aslen diğerlerini ikna etmek için evrilmiş bir özellik olabilir mi?
Her bireyin kendi gerçeğini keşfetmesi ve bunun da nesnel gerçek olması yoluyla bireyin hayatta kalma ve genlerini aktarma şansını artırması, bu nedenle evrimsel olarak akıl yürütme özelliğinin sonraki nesillere geçmesi yaklaşımı şüpheli.
O durumda yanlış akıl yürütenlerin elenmesi, üreyememesi ve soylarının tükenmesi gerekirdi. Öyle olsaydı, günümüzde akıl yürüten tüm bireylerin nesnel gerçeklerde görüş birliğine varması gerekirdi. Çok temel konularda dahi herkesin farklı tellerden çalması bu önermeyi doğrulamıyor.
Evrim tek tek bireylerin faydası ile ilgilenmiyor benim anladığım haliyle.
Türün devamı için bireyin faydasının göz ardı edilmesi, hatta bireyin feda edilmesi söz konusu birçok farklı canlı türü örneğinde.
Dolayısıyla, akıl yürütmenin evrimsel manada bireyin faydası ile ilgili olmadığını düşünüyorum.
Herkesin farklı akıl yürütmesi sonucu ortaya çıkan binlerce, yüzbinlerce farklı akıl yürütme içinden, birkaç adet gerçeğe yakın sonuç çıkıp, bunların insanlığın bilgisini geliştirmesi, akıl yürütebilme özelliğinin faydası olabilir. Binlerce deniz kaplumbağası yavrusundan 2-3 adedinin hayatta kalarak türün devamını sağlaması gibi.
100.000 yıl önceki koşullar düşünüldüğünde bu strateji pek yakın gelmiyor bana. Bilginin kaydı ve paylaşımı sınırlı. Yazı yok, iletişim sınırlı.
Hayatta kalmak için grup oluşturmak, üyelerin grupta kalmalarını sağlamak ve üyeleri harekete geçirmek önemli.
Diğerlerini ikna için oluşturulan hikayenin tutarlı olması ve hedef kitleye sebep sunması gerekli.
Hikayemizin kahramanı hindi, çiftlikteki ilk günlerinde ne olup bittiğini anlamaya çalışmaktadır.
Kendisini besleyen çiftçi ile ilgili ne düşünmesi gerektiğine karar veremez.
Çiftliğin güvenli ortamında, çiftçi tarafından düzenli bir şekilde sunulan kolay besinin tadını çıkarırken, doğrudan sonuca atlama konusunda temkinli davranmaktadır.
Günler geçtikçe yavaş yavaş olayı anlamaya başlar.
Çiftçi her sabah aynı saatlerde onları beslemektedir. Yağmurlu günde, güneşli günde. Soğukta, sıcakta. Hafta başında, ortasında, sonunda.
Çiftçinin iyi birisi olduğunu düşünmeye başlamıştır. Bu kadar fazla sayıda sürekli aynı şekilde tekrarlayan gözlemden sonra başka bir sonuca varmak abes olur.
Bilimsel yöntem bile aslen, tekrarlayan gözlemlerden sonuca ulaşmayı temel alan tümevarım değil midir ki.
Artık rahatlamıştır. Güvenli ortamın, kolay besinin tadını çıkarır. Ta ki o gün gelene kadar.
Karlı o sabah çiftçi her zamanki saatinde gelir. Üzerinde farklı bir kıyafet vardır, kırmızı beyaz. Bir de başında kırmızı noel baba şapkası.
Ponzilerin, organize finansal dolandırıcılıkların ve büyük finansal balonların hikayeleri de benzer özellikler taşır.
Tekrarlayan gözlemler çok ikna edicidir. Sürü davranışı ve bilumum bilişsel yanılgı etkisiyle daha da ikna edici olurlar.
Kripto paralar, sebepsiz sürekli yükselen hisse veya varlık fiyatları bu konuda iyi birer örnektir.
‘Tümevarım Problemi’, Bertrand Russel tarafından ortaya atılmış ve Carl Popper tarafından geliştirilmiştir.
Bundan 15-20 sene önce, varlıklı bir ailenin kızıyla hayatını birleştirme kararı alan bir arkadaşıma, müstakbel eşinin hangi üniversite mezunu olduğunu sormuştum. Aldığım cevap beni şaşırtmıştı. Üniversitede okumadığını, İsviçre’de ‘Leydilik Okulu’nu bitirdiğini söylemişti.
İlk şaşkınlık sonrası yaptığım araştırmada, genç kadınlara yönelik ‘Charm School’ ya da ‘Finishing School’ olarak geçen bir okul konsepti olduğunu öğrenmiştim. Genç kadınları, varlıklı insanların dahil olduğu cemiyet hayatına hazırlama amacına yönelik eğitim veren bu okulların; sosyal zarafet ve üst sınıf kültürel ritüellere odaklandığını öğrenip biraz daha fazla şaşırmıştım.
O ana kadar bu tip okulları, 17-18 yüzyıla ilişkin dönem filmlerinde rastlanacak bir kavram olarak düşünmüştüm. Bana biraz çağ dışı gelmişti.
Hayat beni kurumsal eğitim arenasına sürüklediğinde, davranışlara odaklanan eğitimler pek revaçta değildi. Sonra sonra, ‘Soft Eğitim’ ve ‘Kişisel Gelişim Eğitimi’ kavramlarıyla tanıştım.
‘Soft’ tarafta eğitmen olmak için sertifikasyonları tamamlamama rağmen, bir türlü bünyemin kabul etmediği bir şeyler vardı. Kurumsal hayatta yıllar geçirmiş koca koca insanlara ilişkilerini nasıl yöneteceklerini anlatmak, insanları etkileyerek peşinden gelmelerini sağlayacak davranış kalıplarını göstermek absürd geldi. Bir de bunları uygulatarak benimsetmeye uğraşmak, biraz terbiye eğitimi gibi geldi.
Sonrasında benim bu iş için uygun olmadığıma karar verdim. Böyle bir talep vardı ancak, ben inanmadığım, doğru bulmadığım şeyi yapmayacaktım.
Halen bakış açım çok değişmedi. İnsanlara davranış ve görgü kuralları ile ilgili eğitimlerin, ailede ve ergenliğe kadar olan dönemde okullarda verilmesi gerektiğini düşünüyorum.
Diğer taraftan her eğitim kişiseldir ve her eğitim gelişimdir. Burada, varsa, entelektüel serzeniş; davranış/terbiye merkezli yetişkin eğitimlerinedir.
Siz de evrene ‘MELİ’ ‘MALI’ mesaji gönderenlerden misiniz ?
Toplantılarda sürekli olarak kendisinden rol çalan iş arkadaşından rahatsızlığını dile getiren bir tanıdığınız olmuştur, büyük olasılıkla ?
Ya da eşinin sürekli sergilediği bir davranışla ilgili defaatle size serzenişte bulunan ?
Veyahut yöneticisinin kendisine terfii önerisi getirmediğinden yıllardır şikayet eden ?
Durumu kendilerine iletip iletmediklerini sorduğunuzda; genellikle şunlara benzer cevaplar alırsınız.
"İyi de böyle yapmaMALI."
"Böyle davranmaması gerektiğini bilMELİ."
"Beni terfii ettirmesi gerektiğini ben söylemeMELİyim."
Rasyonel düşünen veya öyle olduğunu sanan insanların sıklıkla düştüğü tuzaklardan birisidir; evrene 'MELİ' 'MALI' mesajı göndermek.
Kaldı ki, en doğru, gerçekçi ve rasyonel tespit o yönde olabilir.
Evrene 'MELİ' 'MALI' göndererek bir sonuç elde etmek pek mümkün değil. En azından bugünün teknolojisi ile.
Dahası...
İnovasyonun akıl yürütmeden farklı bir şey olduğu düşünülür genelde. Mantık ve rasyonellikle inovasyon bağdaştırılmaz.
Görseldeki kişi bundan 2200 yıl önce dünyanın çevresini ufak bir hata payı ile hesaplamış olan Eratosthenes.
Eratosthenes'in dünyanın çevresini hesaplamasının hikayesi inovasyon ve akıl yürütme ilişkisi açısından iyi bir örnek.
Akıl Yürütme = Çıkarım Yapmak = Anlamlandırmak
Peki nedir çıkarım yapmak ?
Örneğin, görüş alanımızdaki objeye baktığımızda, onun yaklaşık ne kadar uzaklıkta olduğunu belirleyebiliriz.
Aslen gözlerimizden çıkan bir mezura yok. Gölgeler, perspektif, açılar, ölçekler vb. mevcut verileri kullanan beynimiz, otomatik çıkarım yapar mesafe ile ilgili.
Bu şekilde otomatik çıkarımlar yapabilme sadece biz insanlara has bir özellik değil bu arada. Diğer türlerde de gözlemleniyor.
İnsan türünün farkı, bilinçli çıkarım yapabilen, verileri bir amaca yönelik anlamlandırabilen, bilinen tek tür olması.
Örneğin başka hiç bir tür, Eratosthenes'in yaptığı gibi, elinde mevcut olan gölgelere ilişkin veriyi, develerle adam gönderip ölçtürdüğü iki şehir arasındaki mesafe verisiyle birlikte kullanıp, dünyanın çevresini hesaplama becerisi gösteremez.
Veri her yerde ve erişim kolaylığı tarihteki en yüksek seviyesinde.
Bilmek, hatırlayabildiğin veya ulaşabildiğin verilerin miktarı ile alakalı bir kavram değil.
Verileri ne derece gerçekçi anlamlandırabildiğin ve ne kadar gerçeğe dayalı çıkarımlar yapabildiğinle alakalı.
Mevcut veriden daha önce yapılmamış çıkarımları yapma veya yeni bir şekilde anlamlandırma işi ise inovasyon.
Görseldeki böcek ailesinin genel ismi ‘Sphex’. Aslen bir ‘Wasp’ türü olan bu böceği, dilimize ‘Kazıcı Yaban Arısı’ olarak çevirmek mümkün.
Türün ilginç bir özelliği var. Aslen yetişkinler çiçek nektarı ile besleniyor. Ancak genç bireylerde durum biraz farklı.
Dişi Sphex yumurtlamadan önce toprağa bir yuva kazıyor. Akabinde çıkıp bir böcek avlıyor. Zehri böceği öldürmüyor fakat felç ediyor.
Felç olmuş böceği kazdığı yuvaya koyup, içerisine bir adet yumurta bırakıyor. Yumurtadan çıkan yavru felç olmuş böceği canlı canlı yiyerek hayata adım atıyor.
Asıl konu bu değil diğer taraftan. Sphex’in avını deliğe sokmadan önce sergilediği davranışlar bilim insanlarınca inceleme konusu olmuş.
Sphex avını yuvaya getirdiğinde, her zaman avını deliğin hemen ağzına bırakıp, kontrol etmek için deliğin içerisine giriyor. İçeride bir tehlike yoksa dışarı çıkıp avı içeri çekiyor. Yumurtasını bıraktıktan sonra uçup gidiyor.
Sphex deliği kolaçan etmek için içeri girdiğinde, bilim insanları bıraktığı avın pozisyonunu 2-3 santim değiştiriyor. Deliği kontrol edip dışarı çıkan Sphex, avın yerinin değiştiğini görünce, avı tekrar deliğin ağzına getirip deliği kontrol etmek için içeri giriyor.
Sphex içeri girdiğinde, bilim insanları tekrar avın yerini birkaç santim değiştiriyor. Dışarı çıkan Sphex, avının yerinin değiştiğini görüp, tekrar yuvanın ağzına getiriyor ve tekrar kolaçan etmek için deliğe giriyor.
Defalarca aynı yer değiştirmeyi yapan bilim insanları, her seferinde Sphex’in aynı tepkisiyle karşılaşıyorlar. Bir seferinde bilim insanları pes etmeden önce 40 defa avın yerini değiştiriyor.
Bu deneylerden sonra, bazı bilim insanları ve filozoflar tarafından benzer insan davranış kalıplarını tanımlamak için ‘Sphexishness’ kavramı kullanılmaya başlıyor.
Her seferinde aynı şeyi yapıp, benzer olumsuz/yetersiz sonuçlar elde eden, ancak buna rağmen aynı şeyi denemekten vazgeçmeyen insanlar için.
AVRUPA BİZİ KISKANIYOR – WISHFUL THINKING – TINKERBELL EFFECT
Yazan Super User
Bütün dünyaaa buna inansa,
Biiiir inansa,
Hayat bayram olsaaaaa,
İnsanlar el ele tutuşsa……
‘Wishful Thinking’, kanıtlar/nesnel gerçeklerle çelişen istek ve arzularımızın, kararlarımızı/yargılarımızı şekillendirdiği durumları tanımlamakta kullanılan bir bilişsel yanılgı.
Karar konusunun arzularımızla doğrudan bağlantısı olmayan durumlarda, arzuların kanıt/dayanak olarak kullanılması olarak gözlemlenir.
Politika sahnesinde, kişisel gelişim arenasında ve kişisel ilişkilerde sıklıkla karşılaşılan bir bilişsel yanılgı türüdür.
“X partisi olarak önümüzdeki seçimleri kazanacağız. Çünkü ben öyle olmasını istiyorum.”
“Üzerine çalıştığımız projenin başarılı olacağına inanıyorum. Çünkü başarısızlığı hiç arzulamıyorum.”
“Yeterince istersen her şeyi başarabilirsin.”
"Faiz sebep, enflasyon sonuçtur. Aksi hoş değil"
Bağlantılı bir başka bilişsel yanılgı ise ‘Tinkerbell Effect’. İnsanlar inandığı sürece var olduğuna/olacağına inanılan durumları tanımlamakta kullanılıyor.
Peter Pan oyunundaki perinin, seyircilerin inancı sayesinde dirilmesi hikayesine atıfla adlandırılmış bir yanılgı.
Bir de tersi var, ‘Reverse Tinkerbell Effect’. Bir şeye ne kadar fazla insan inanırsa, bu durumun ortadan kalkmasının o kadar olası olduğunu tanımlayan bir kavram.
Örneğin, trafikte araç kullanmanın güvenli olduğuna ne kadar çok insan inanırsa, bu onların daha az dikkatli olmasına sebep olacaktır. Bu da araç kullanmanın güvenlik istatistiklerini olumsuz etkileyecektir.
Avrupanın bizi kıskandığına ne kadar çok insan inanırsa, Avrupa’nın gelecekte bizi kıskanıyor olma ihtimali o kadar azalacaktır.
Bir önceki paylaşımda, Paul Maclean’in ‘Triune Brain Theory’ yorumuyla, duygularla rasyonel düşünme arasındaki ilişkiyi anlamlandırmaya çalışmıştım.
Katmanlar arası ilişkiyi yazarak biraz daha fazla irdelemek, kendi adıma bu anlamlandırma çalışmasına katkı sağlayacak.
Görselde fonksiyon ayrımını ve gözlemlenen sonuçları özet olarak görülebilir.
Katmanlar birbirinden bağımsız değil. Biri, bir diğerini aktif hale getirebilir.
Örneğin yaralanma sonucu acı çekmeye başladığınızda kalp atışlarınız hızlanır. Sürüngen beynin tepkisidir bu.
Kalp atışlarının hızlanması sadece sürüngen beynin otomatik tepkileri ile oluşmaz. Limbik sistem, önceden tartıştığınız kişiyle karşılaştığınızda da duygular yoluyla sürüngen beyni uyararak kalp atışlarınızı hızlandırır.
Düşünürken aklınıza kaza sonucu hayatını kaybeden bir yakınınızın gelmesi de örneğin kalp atışlarınızı hızlandırabilir. Bilişsel beyniniz sürüngen beyni aktif hale getirmiştir.
Korku filmi seyrederken oluşan duygusal durum, bilişsel beynin limbik beyne etkisidir. Karşınızda piksellerden oluşan kurgusal bir durum vardır aslen. Bilişsel beyin bunu yorumlayarak limbik beyinde duyguya çevirir, korkarsınız.
Meditasyonla kalp atışlarının veya tansiyonun düşürülmesi başka bir örnektir. Bilişsel beyin sürüngen beynin alanını etkiler.
Sürüngen beynin, bilişsel kararları etkilediği durumlar da söz konusudur. Açken ahlaki ihlaller konusunda çok daha keskin yargılarda bulunduğumuza ilişkin çok fazla bulgular var örneğin. Ya da ekonomik fayda için aldatmaya daha meyilli oluyoruz.
Sıkıntılı etkileşim, limbik beynin bilişsel beyin üzerinde dominant etki kurduğu kişilerde ortaya çıkar. Bilişsel beynin üretmesi gereken; karar, fikir, çözüm, değer vb çıktıların; limbik beyin tarafından oluşturulması yani duygular temelinde üretilmesidir.
