AI öncesi akıl yürütmeyle ilgili temel sorun, güdümlü akıl yürütme (motivated reasoning) ve teyit yanılgısı (confirmation bias) idi.

Kimliğimize ve bunun alt kodlarına uydurmak için gerçeği eğip bükerken; inanç, düşünce ve varsayımlarımızı teyit edecek kanıt ve bilgileri cımbızlama peşindeydik, google aracılığıyla eriştiğimiz ağ üzerinde.

AI ile baştan bildiğini onaylama ve desteklemeye yönelik arama/cımbızlama işi ortadan kalktı ama bu durum bir sorunu da beraberinde getirdi. Aramaya başlarken bizim için belli olan sonucu ve bunu destekleyen kanıtları vermiyordu AI her zaman.

Devreye sufle mühendisliği (prompt engineering) girdi hemen. İstediğimizi almak, gerçeği eğip bükmek için neleri, nasıl söyleyeceğimizi, başka bir ifade ile, ne taklalar atacağımızı öğrenmeye başladık.

AI geliştiricileri de boş durmadı bu arada. Gerçeğe ve kanıtlara rağmen bizim istediğimizi alabilmemiz için geliştirmelere gittiler AI yeni sürümlerinde. Duygusal zeka sosu da eklediler yeni sürümlere.

Yine isteyen istediğini alıyor AI'dan. Yani güdümlü akıl yürütme (motivated reasoning) ve teyit yanılgısı (confirmation bias) halen en büyük engel akıl yürütme faaliyetlerinde.

Akıl yürütme işi doğrulamaya değil yanlışlamaya çalışma işidir özünde.

Güdümlü akıl yürütme ve doğrulama yanılgısı gibi genel akıl yürütme kusurlarının farkında isen, AI'ı yanlışlama çabası için kullan.

Yanlışlayamıyorsan, yanlışlanana kadar doğru kabul edebilirsin.

Özünde yanlışlanamaz argümanlara karşı dikkatli ol bu arada. Bunlar için zaman harcamaya değmez.

Hepimiz zaman sınırlı tek bir yaşam sürüyoruz bu dünyada.

Fiziksel ve duygusal ihtiyaçlarımızı karşılamak için bu sınırlı zamanı sattığımız bir sistem içerisinde yaşıyoruz.

Önceleri iş/özel yaşam ayrımı yokmuş. Ya köleymişsin bütün hayatı iş olan; ya sahipmişsin bütün zamanı özel olan.

Kölelik sürdürülemez olunca, sistemi biraz modifiye ederek, iknaya dayalı kölelik sistemini koymuşlar yerine. İkna aracı olarak da maaş diye bir şey icat etmişler.

Dünya üzerindeki sınırlı zamanımızı sattığımız gönüllü kölelik düzeni var günümüzde.

Fiziksel ve duygusal ihtiyaçlarımızı karşılamak için haftalık 40 saatimizi satmanın normal olduğuna inandırılıyoruz hayatımızın ilk yıllarından başlayarak.

Sonrasında bu kabulle, iş/özel yaşam dengesi diye bir şey üzerine akıl yürütüyoruz, bu 40 saati sorgulamadan.

Neymiş, mesai saatleri dışında mail atılmamalıymış !

Neymiş, yıllık izinde şirket batsa da telefonla aranmamalıymışız !

Sevgili kardeşim, sınırlı zamanımızı satan gariban gönüllü köleleriz biz. 40 saat dahilinde ya da bunun haricinde.

"Sevdiğin işi yaparsan bir gün bile çalışmış olmazsın", "Hayattaki amacınla örtüşen bir amacı olan şirketlerde çalışmayı seç" vb ajitasyonlarla bu gerçekten uzaklaştırmaya çalışıyorlar bizi.

Zihinsel muhasebe (mental accounting), finansal kararlarımızdaki irrasyonelliklerin bir kısmını açıklayan bir kavram.

Parayı geldiği kaynağa veya gideceği yere göre kategorize ediyoruz.

Örneğin, kredi kartı borcuna yüksek faiz öderken, tasarruf kavanozundaki dolarlara dokunmuyoruz.

Ya da 150 TL indirim için, 200 TL taksi parası verip diğer mağazaya gidiyoruz.

Oysa, para paradır. Senin onu, "kötü gün akçesi" veya "indirim" olarak etiketlemiş olmanın herhangi bir önemi yoktur finansal sonuçları açısından.

Zaman da böyledir aslen. Özel yaşam veya iş olarak etiketlemiş olman sonucu değiştirmez.

Ne kadar zamanını satıyorsun ve kaça ?

Ve sen, ne kadar zamanını satmak istiyorsun en nihayetinde ?

Asıl üzerine düşünmen gereken bu ?

Carlo Cipolla bu varoluşsal tehdidi aptallık olarak tanımlıyor.

İlk başta bir makale ile ele aldığı bu tehdit, daha sonra yazacağı 'İnsan aptallığının temel yasaları" kitabına konu oluyor.

Kitabın asıl çarpıcı iddiası, aptalların kötülerden daha büyük bir tehdit olması üzerine.

Cipolla insanları iki eksen üzerinde dörde ayırıyor. Eksenlerden ilki kendisine faydası, ikincisi ise başkalarına faydası.

Ne kendilerine ne de diğer insanlara faydası olmayan aptallar en tehlikeli insan türü.

Faydası olmadığı gibi, hem kendilerine hem de diğer insanlara zarar veriyorlar.

Sadece kendi aksiyonlarıyla da sınırlı değil aptalların zararı. Kurnazlar (kötüler) tarafından kullanılarak zararlarını katmerliyorlar.

Toplum olarak, farkına vardığımız andan itibaren kurnazlara (kötüler) karşı tedbir alıp mücadele etmeye meylederiz. Diğer taraftan aptallara karşı çoğunlukla savunmasız durumdayız.

Toplum olarak aptallara karşı olması gerekenden fazla hoşgörülü davranırız. Tehdit olarak algılamayız aptalları.

Bu durum ise kurnazlar için büyük bir fırsat yaratır. Aptalları kullanırlar amaçlarına ulaşmak için.

Ne dersiniz ? Cipolla 50 sene önceden ülkemizin bugünkü durumunu görmüş olabilir mi ? Ya da durum ülkemize özel değil de evrensel ve zamansız bir tespit mi ?

"Biz anamızdan babamızdan böyle gördük."

"Şimdiki çocuklar öyle mi."

"Annem bizi hava karardıktan sonra sokaktan zor toplardı."

"Anne terliği..."

Anne ve babalarımızın bizi yetiştirirken sergiledikleri ebeveynliği doğru kabul etme ve normalleştirme yanılgısı.

Literatürde böyle bir düşünsel yanılgı (bias) yok aslında. Ben uydurdum.

Bundan 7-8 sene önceydi. Oğlumu rica minnet şu unortodox anaokullarından birisine vermiştik.

Veli çemberleri yapıyorlardı belli aralıklarla. Deve yüküyle para verdiğimiz ve kayıt olmak için araya adam soktuğumuzdan; veliler, ağır abiler ve ablalardı doğal olarak. Haklarını yemiyim, eğitimli ve kültürlü insanlardı tamamı.

Bu çemberlerden birisinde biraz zayıf bir uzman çağırmışlardı. Veliler sorgulamaya başladı kısa bir süre sonra. Devreye anaokulunun sahibesi girdi.

Kendi çocukluğundan ve ebeveynlerinden referanslarla durumu kurtarmaya çalıştı.

Ben de fazla dayanamadım.

"Sizin anne babanızın veya bizlerin anne ve babalarımızın ebeveynliklerini referans alacak isek, uzmana ne gerek var ? Sizin övdüğünüz ve unortodox olduğunu iddia ettiğiniz anaokulunuzun metodolojisine ne gerek var ?" şeklinde müdahele ettim.

"Şu anki neslin anne babaları doğru ebeveynlik sergilediler ise; sokaktaki bilimum hasta ruhlu, görgüsüz, saygısız, problemli bireyin kendi suçu mu bu durumları ?"

"Farklı şekillerde yetiştirilmiş olsaydık; şu anki halimizden daha mutlu, daha huzurlu ve kendisiyle daha barışık bireyler olmayacağımızın garantisini verebilir misiniz ?"

Velhasıl-ı kelam, ebeveyn veya ebeveynlik yanılgısı diye spesifik bir yanılgı yok literatürde.

Status quo bias, confirmation bias ve authority bias gibi düşünsel yanılgıların birleşimi aslen.