Düşünsel Yanılgılar

Düşünsel Yanılgılar (161)

Salı, 08 Mart 2022 09:37

DÜŞÜNME VE DİL

Yazan

 

 

 

Düşünceyi aktarmada dil ana mecralardan biri. Diğer taraftan, dil düşünme eyleminin olmazsa olmazı mı emin değilim ?

 

Düşünceyi aktarmada dil dışında da araçlar var. Örneğin hiç bir replik içermeyen bir film, bir kitaptan daha fazla düşünce geçirebilir karşı tarafa. Bir görsel (resim/foto) veya konuşma içermeyen sesler (müzik) de.

 

Kendi düşünme eylemime odaklandığımda, ana metodun dil değil, görsel modelleme (hayal etme/canlandırma) olduğunu söyleyebilirim.

 

Dil bunu başkalarına aktarmak söz konusu olduğunda gündeme geliyor.

 

İlginç olan, kesin dediğim düşüncelerimi başkalarına aktarmaya çalıştığımda, zaman zaman düşüncelerimin değişmesi.

 

Bir konudaki düşüncelerimden emin olmak istediğimde, bunları aktarmayı (yazmak, anlatmak, tartışmak) deniyorum.

 

İnsan düşünmeyi anlık aktarmak için işitsel bir kodlama sistemi geliştirmiş. Biz buna konuşma dili diyoruz.

 

Sonrasında, düşüncenin kalıcı olabilmesi, başka bir ifadeyle saklanabilmesi ve zamanda ileriye doğru seyahat edebilmesi için görsel/sembolik kodlama geliştirmiş. Biz buna yazı dili diyoruz.

 

Bilginin aktarımında başka kodlama sistemleri de olabilir. Bazı hayvan türlerinin ve bazı mikro organizmaların iletişimde kimyasal ve/veya koku kullandığını biliyoruz.

 

Bitkilerin, ürüme fonksiyonuna aracılık eden arı/kuş/böcek gibi canlılarla haberleşmek için renkleri kullandığından haberdarız.

 

Radyo dalgaları yoluyla bilgiyi aktaran kodlama sistemleri geliştirmişiz. Fiber optik kablolarda, bilgi/ses/görüntüyü önce elektriksel işaretlere, sonrasında ışığa çevirmişiz.

 

Bizim makinalar için geliştirdiğimiz kodlama sistemleri var. 0 ve 1 gibi basitten başlayan sonrasında daha karmaşık bilgisayar dillerine giden kodlama sistemleri gibi.

 

Yani sesi, görüntüleri, radyo dalgalarını, elektriği ve ışığı kodlayıp çözecek sistemler geliştirerek, bilgiyi farklı şekillerde aktarmanın ve saklamanın yollarını keşfetmişiz. Hem bizim, hem geliştirdiğimiz makinaların kullanması için.

 

Bizim genel bilgi aktarımı/saklanması için kullandığımız konuşma/yazı dili dışında, bazı özel işler/fonksiyonlar için alt diller de geliştirmişiz. Matematik, finansal raporlama, zaman ölçümü/tarihleme vb.

 

Sözün özü, dil aslen düşünceyi aktarmak veya saklamak için geliştirdiğimiz bir kodlama sistemi. Yani dil ile asıl hedeflenen ‘ben’ değil diğerleri.

 

Düşünme eyleminin başlangıç motivasyonu çoğunlukla aktarma amacına yönelik olduğundan, dilin düşünme eyleminin merkezinde olduğu algısına sahip olmak oldukça doğal.

 

Buna rağmen, dil olmaksızın düşünme eylemi olmayacağı argümanı geçerli bir argüman değil. Düşünme bireysel bir eylem olup, sadece öze dönük olarak da gerçekleşebilir.

 

 

 

 

 

Plasebo etkisi, tıp literatüründe kullanılan çoğumuzun aşina olduğu bir kavram.

 

Etkisiz bir ilacın, iyileştirici etkisine olan inanç sebebiyle, kişide olumlu etkiler oluşturması olarak tanımlanabilir.

 

Diğer taraftan, nosebo etkisi çok bilinen bir kavram değil.

 

Olumsuz bir yan etkisi olmayan ilacın, yan etkileri olacağına ilişkin inanç sebebiyle, kişide yan etkiler yaratması olarak ifade edilebilir.

 

Hem kurumsal hayatta, hem sosyal medyada, her iki etkiye oynayan karakterlere bolca rastlanır.

 

Kerameti kendinden menkul, inanırsan başarırsın paylaşımları yapan, güç senin içinde mesajları veren ‘Plasebo Pıtırcıkları’ bir tarafta.

 

Moda olan kurumsal/yönetimsel kavramların olası olumsuz yan etkilerine, mutlak sonuç olarak vurgu yapan ‘Nosebo Toksikleri’ diğer yanda.

Perşembe, 10 Şubat 2022 14:32

NAİF GERÇEKÇİLİK – NAIVE REALISM

Yazan

 

 

“Benim gerçeğim asıl olan. Diğerleri nesnel gerçekliğin çarpıtılmış hali.”

 

‘Naive realism’ sosyal psikolog Lee Ross tarafından ortaya atılan bir kavram. Yukarıdaki ifade kavramın özünü ifade ediyor.

 

Kavramın birbiriyle ilişkili üç varsayımı var.

 

-      İnsanlar dünyayı nesnel olarak ve yanılgılardan müstesna bir şekilde algıladıklarına inanırlar,

 

-      Aynı veriler sunulduğunda ve rasyonel bir şekilde yorumlayabilmeleri durumunda, diğer insanların da aynı sonuca varmasını beklerler,

 

-      Aynı bakış açısında mutabık olmayanları; cahil, irrasyonel ve yanılgı içerisinde olarak değerlendirirler.

 

Görselin konuyla alakası nedir diye düşünebilirsiniz. Son dönemde sosyal medyada bu görselle ilgili yapılan paylaşım ve yorumlar üzerinden, bu kavramın nasıl hayat bulduğunu gözlemlemek mümkün.

 

Başarı ve mutluluğun -tanımlarından bağımsız olarak- en temel bileşeni; çevremize ilişkin beynimizde oluşturduğumuz model ve varsayımlar.

 

Rastlantısallığın (şans, risk, kader vb) rolü sebebiyle, oluşturduğumuz model ve varsayımların nesnel gerçekliği yaklaşması başarı ve mutluluğu garanti etmiyor.

 

Diğer taraftan, rastlantısallık herkes için var olduğundan; gerçekçi bir model çerçevesinde alınacak pozisyon, başarı ve mutluluk açısından avantaj anlamı taşıyor.

 

Belki de benim gerçeğim dediğim, mutlak gerçek değildir ?

 

Perşembe, 03 Şubat 2022 08:18

ALDATMA

Yazan

 

 

Evrimsel psikoloji, insan beyninin ortaya çıkan yüksek maliyetlere rağmen büyümesinin cevabını arıyor.

 

Farklı hipotezlerden birisi; insan beyninin evriminin, doğadaki diğer türlere karşı avantaj sağlamaktan çok, kendi türünün bireyleri ile rekabet etme amaçlı olduğu yönünde.

 

Beyin evriminin en çarpıcı özelliği aşırı gelişmiş iletişim becerileri.

 

İletişimin bir amacı bilgi paylaşımı ancak, tek ve öncelikli amaç bu değil.

 

Diğerlerini manipule etmek, aldatmak ve aldatanları tespit edebilmek iletişimin diğer ve önemli öncelikleri arasında.

 

Hatta Robert Trivers, diğerlerini daha iyi kandırabilmenin önce kendimizi kandırmaktan geçtiğinden hareketle bilinçaltı denilen yapının ortaya çıktığını iddia ediyor.

 

Siyasetçilerin ve büyük iş insanlarının evrimsel anlamda gelişmiş insan türü örnekleri oldukları söylenebilir bu bakış açısıyla.

 

O zaman hayat dedikleri, aldatma ve aldatanı yakalama oyunu olmalı özünde.

 

 

Ortaçağ filozoflarından Ockham’lı William’ın geliştirdiği “Occam’s Razor”, etkili akıl yürütme adına oldukça faydalı bir araç.

 

Kısaca, bir konu ile ilgili alternatif açıklamalardan/çıkarımlardan en basit olanına itibar edilmesi şeklinde ifade edilebilecek bir akıl yürütme prensibi.

 

Basitlik tanımı ile kastedilen, ontolojik olarak en az sayıda yeni varlık/olgu ve varsayım içermesi.

 

Ontoloji aslen varlık bilimi veya felsefesi. Herkesin bir varlık/olgu listesi var.

 

Mesela benim ontolojik listemde kedi var. Yer çekimi, ağaç, otomobil, bulut, sandalye, manyetik alan, virüs var.

 

Deniz kızı, reiki, koca ayak, ufo, süperman, telepati, düz dünya, ışınlanma, sihir ve görünmez kediler yok.

 

Örneğin, bir arkadaşınız sevgilisi ile ilgili sorunlar yaşıyor. Ortada iki alternatif açıklama var.

 

1)  Son dönemde daha az zaman ayırıyoruz birbirimize.

 

2)  O domuz X yok mu, gözü var sevgilimin üzerinde. Geçen medyum Y’nin yerinde görmüşler. Kesin büyü yaptırdı.

 

İkinci açıklama benim ontolojik listemde olmayan büyü ve medyum gibi yeni varlık ve olguları içeriyor.

 

Yeni varlık/olgu içermeseler dahi, çıkarımlar arasında en az varsayım/koşul içeren alternatifin seçilmesini öneriyor Occam’ın Usturası.

 

Her fazladan varsayım aslen, olasılıksal olarak çıkarımın gerçekleşme ihtimalini azaltıyor.

 

Başka bir örnek, eve geldiniz ve beğenerek almış olduğunuz vazonun kırıldığını gördünüz. Kırık vazonun yanında oğlunuz duruyor.

 

Siz (S): Vazoya ne oldu oğlum ?

 

Oğlunuz (O): Kedi kırdı.

 

S: İyi ama bizim kedimiz yok oğlum.

 

O: Bir sokak kedisi evimize girmiş.

 

S: Oğlum biz 4. kattayız. Kapı, pencere kapalı.

 

O: Kapı açıldığında girmiş herhalde.

 

S: Şimdi nerede ?

 

O: İçeride bir yerlerde olmalı.

 

S: Baktım, kedi yok.

 

O: Görünmezlik özelliği olan bir kedi olabilir.

 

 

Son bir örnek.

 

Vatandaş (V): Ekonomi kötü. Zamlar, kurlar, enflasyon aldı başını gidiyor. Ekonomi kötü yönetiliyor.

 

Yandaş (Y): Dış güçlerin işi bunlar. Bir de hain stokçular ve gözü doymayan ticaret erbabı var.

 

V : Nereden çıktı bunlar ? Yirmi senedir bunlar bir şey yapamıyordu. Neden şimdi yapabiliyorlar ?

 

Y : 2023’te Lozan Antlaşması sona eriyor. Ülkenin altı petrol dolu. Bir de doğalgaz bulduk.

 

V: Haklısın. Bir de İHA, SİHA ve yerli otomobil olayı var.

 

Çarşamba, 19 Ocak 2022 07:04

LİDERLİK ÜZERİNE AFORİZMA

Yazan

 

 

İnsanları bir araya getirebilecek liderlerin peşinden gitme eğilimi gösteririz. Çünkü grup halinde olmanın avantajları, yalnızlığın dezavantajlarına baskın gelir.

 

Hep birlikte yanlış yolda yürümek, yalnız başımıza doğru yolda gitmekten daha fazla işimize gelmiştir.

 

Düşünen ve bilge olan yerine, iddialı aptalın izinden gidenler; genlerinin bazılarını bizlere aktarmayı başarmıştır.

 

Bu durum sosyal bir patolojiden anlaşılabilir. Psikopatlar insanları arkalarında toplar.

 

Nassim Nicholas Taleb

 

 

Salı, 18 Ocak 2022 14:44

İÇİMİZDEKİ KAHİN

Yazan

 

 

Sürekli deneyip başarısız olduğumuz şu geleceği tahmin etme çabasından neden vazgeçemiyoruz ?

 

Beceremeyen ancak beceremediğinin de farkında olmayan uzmanlara (ekonomist, teknoloji kahini vb) gelecek tahmini için prim vermeye neden devam ediyoruz ?

 

Bunun doğamızdan kaynaklanan bir sebebi olabilir mi ?

 

Daniel Bennett, canlı yaşamına ilişkin tanımlamış olduğu yetkinliklerde bu konuya vurgu yapıyor.

 

Popperian dediği üçüncü yetkinlikte, geleceğe ilişkin varsayımlarda bulunup, hamlelerinin olası etkilerini tartabilme yetisinin; insan beyninin en önemli hayatta kalma becerilerinden biri olduğunu ifade ediyor.

 

Basit bir örnekle açıklamak gerekirse;

 

1) Benimle rekabet eden ve hedefimle aramda duran şu adamın suratının ortasına bir yumruk patlatsam ?

 

2) O da karşılığında benim suratıma bir yumruk atabilir. Biraz agresif birine benziyor ve oldukça da formda gözüküyor. Tek yumrukla da kalmayabilir.

 

3) Üzerinde silah olabilir mi ?

 

4) Karşılık vermeyip beni dava edebilir mi ? Hapis cezası alırsam işimi kaybederim. İçeride fiziksel/psikolojik/finansal sorunlar yaşayabilirim.

 

Bu modelleme yetkinliği sayesinde, bizim yerimize geleceğe ilişkin varsayımlarımız ölür/zarar görür.

 

Hayatta kalma anlamında değeri sebebiyle bu özelliğin günümüze kadar geldiği düşünülüyor.

 

İyi, güzel ve faydalı ancak, günümüzde insanın yaşadığı çevre yüzbin yıl öncesinden farklılıklar içeriyor.

 

İnsan beyni, karmaşık ve çok değişkenli sistemlerle ilgili model oluşturup, gelecek tahmini yapmak için yetersiz. Raslantısallığı anlama ve modellemede zaafiyetleri var.

 

Bilgisayar ile sağlanacak ek işlemci gücü de her alanda çözüm olamıyor.

 

Hava tahmininde nispeten anlamlı sonuçlar elde edilebilirken, özgür iradenin ve irrasyonelliğin modele dahil olduğu ekonomik ve politik tahminlerde işe yaramıyor.

 

Teknoloji konusunda ya keşif yaparsın ya boş tahmin. Gerçekleşecek teknoloji tahmini aslen, tahmin yapıldığı anda teknolojinin keşfi anlamı taşır.

 

Teknolojinin uygulama alanı ve biçimine ilişkin varsayımlar, gelecek teknoloji tahmini değildir.

 

 

 

 

Seneler önce, Teke yarımadasında yapmış olduğum bir cross country  uçuşu esnasında, kuş uçmaz kervan geçmez bir yere inmek zorunda kaldım.

 

Ekipmanımı toparlarken nereden çıktığını anlayamadığım bir köylü yanıma geldi. Selam safhası sonrası, inişimi seyrettiğini ifade ederek, şimdi tekrar nasıl havalanacağımı sordu.

 

Yamaç paraşütünde bir güç kaynağı olmadığını söyledikten sonra, malzemeyi çantalayıp, sırtıma atacağımı ve sonrasında en yakın yola yürüyeceğimi anlattım. Önce 3 saat o beni taşıdı, şimdi ben onu kaç saat taşıyacağım bilemiyorum dedim.

 

Karşılık olarak bizim buralarda bir söz vardır dedi ve ekledi.

 

“Eşek eşeğin sırtını emanet kaşırmış.”

 

Kurumsal hayatta sıklıkla duyduğumuz “Networking” olayının Anadolu versiyonu açıklaması olduğunu düşündüğüm ifadeyi hafızama yazdıktan sonra, hoş bir sohbete devam ettiğimizi hatırlıyorum.

 

Uzun yıllar boyunca, diğer bireylere yaptığımız iyiliklerin, evrimsel anlamda bir karşılığının olmadığı düşünüldü. Ta ki Robert Trivers ‘Reciprocal Altruism’ kavramını ortaya atana kadar.

 

Görselde konseptin çalışma mantığını görmek mümkün.

 

Bir organizmanın evrimsel anlamda kendi şansını azaltma pahasına ve ilk planda bencilce gözükmeyen bir şekilde, diğer bir organizmanın şansını artıracak davranış sergilemesini, sonrasında benzer bir karşılık beklemesi olarak açıklayan teori.

 

Networking kavramının evrimsel biyoloji bakış açısıyla arka planını açıklıyor.

 

Robert Trivers’ın makalesini kaleme almasından ve networking olayının kurumsal arenada popüler olmasından çok önce; bizim Anadolu insanı farkına varıp, olayı özetleyen bir deyiş geliştirmiş.