Sürekli deneyip başarısız olduğumuz şu geleceği tahmin etme çabasından neden vazgeçemiyoruz ?

Beceremeyen ancak beceremediğinin de farkında olmayan uzmanlara (ekonomist, teknoloji kahini vb) gelecek tahmini için prim vermeye neden devam ediyoruz ?

Bunun doğamızdan kaynaklanan bir sebebi olabilir mi ?

Daniel Bennett, canlı yaşamına ilişkin tanımlamış olduğu yetkinliklerde bu konuya vurgu yapıyor.

Popperian dediği üçüncü yetkinlikte, geleceğe ilişkin varsayımlarda bulunup, hamlelerinin olası etkilerini tartabilme yetisinin; insan beyninin en önemli hayatta kalma becerilerinden biri olduğunu ifade ediyor.

Basit bir örnekle açıklamak gerekirse;

1) Benimle rekabet eden ve hedefimle aramda duran şu adamın suratının ortasına bir yumruk patlatsam ?

2) O da karşılığında benim suratıma bir yumruk atabilir. Biraz agresif birine benziyor ve oldukça da formda gözüküyor. Tek yumrukla da kalmayabilir.

3) Üzerinde silah olabilir mi ?

4) Karşılık vermeyip beni dava edebilir mi ? Hapis cezası alırsam işimi kaybederim. İçeride fiziksel/psikolojik/finansal sorunlar yaşayabilirim.

Bu modelleme yetkinliği sayesinde, bizim yerimize geleceğe ilişkin varsayımlarımız ölür/zarar görür.

Hayatta kalma anlamında değeri sebebiyle bu özelliğin günümüze kadar geldiği düşünülüyor.

İyi, güzel ve faydalı ancak, günümüzde insanın yaşadığı çevre yüzbin yıl öncesinden farklılıklar içeriyor.

İnsan beyni, karmaşık ve çok değişkenli sistemlerle ilgili model oluşturup, gelecek tahmini yapmak için yetersiz. Raslantısallığı anlama ve modellemede zaafiyetleri var.

Bilgisayar ile sağlanacak ek işlemci gücü de her alanda çözüm olamıyor.

Hava tahmininde nispeten anlamlı sonuçlar elde edilebilirken, özgür iradenin ve irrasyonelliğin modele dahil olduğu ekonomik ve politik tahminlerde işe yaramıyor.

Teknoloji konusunda ya keşif yaparsın ya boş tahmin. Gerçekleşecek teknoloji tahmini aslen, tahmin yapıldığı anda teknolojinin keşfi anlamı taşır.

Teknolojinin uygulama alanı ve biçimine ilişkin varsayımlar, gelecek teknoloji tahmini değildir.

Seneler önce, Teke yarımadasında yapmış olduğum bir cross country  uçuşu esnasında, kuş uçmaz kervan geçmez bir yere inmek zorunda kaldım.

Ekipmanımı toparlarken nereden çıktığını anlayamadığım bir köylü yanıma geldi. Selam safhası sonrası, inişimi seyrettiğini ifade ederek, şimdi tekrar nasıl havalanacağımı sordu.

Yamaç paraşütünde bir güç kaynağı olmadığını söyledikten sonra, malzemeyi çantalayıp, sırtıma atacağımı ve sonrasında en yakın yola yürüyeceğimi anlattım. Önce 3 saat o beni taşıdı, şimdi ben onu kaç saat taşıyacağım bilemiyorum dedim.

Karşılık olarak bizim buralarda bir söz vardır dedi ve ekledi.

“Eşek eşeğin sırtını emanet kaşırmış.”

Kurumsal hayatta sıklıkla duyduğumuz “Networking” olayının Anadolu versiyonu açıklaması olduğunu düşündüğüm ifadeyi hafızama yazdıktan sonra, hoş bir sohbete devam ettiğimizi hatırlıyorum.

Uzun yıllar boyunca, diğer bireylere yaptığımız iyiliklerin, evrimsel anlamda bir karşılığının olmadığı düşünüldü. Ta ki Robert Trivers ‘Reciprocal Altruism’ kavramını ortaya atana kadar.

Görselde konseptin çalışma mantığını görmek mümkün.

Bir organizmanın evrimsel anlamda kendi şansını azaltma pahasına ve ilk planda bencilce gözükmeyen bir şekilde, diğer bir organizmanın şansını artıracak davranış sergilemesini, sonrasında benzer bir karşılık beklemesi olarak açıklayan teori.

Networking kavramının evrimsel biyoloji bakış açısıyla arka planını açıklıyor.

Robert Trivers’ın makalesini kaleme almasından ve networking olayının kurumsal arenada popüler olmasından çok önce; bizim Anadolu insanı farkına varıp, olayı özetleyen bir deyiş geliştirmiş.

Rasyonel ve irrasyonel kelimeleri ile eş/benzer anlamlı kelimelere bakınırken, büyük bir asimetri olduğu dikkatimi çekti.

İrrasyonel için kırk iki (42) benzer sözcüğe rastladım. Bunları yazının içerisinde vermek veya görselleştirmek konusunda, yanlış anlamalara sebep olabileceği düşüncesiyle, ilk başta tam emin olamadım. Sonrasında risk almaya karar verdim.

Karşı tarafta yer alan rasyonel sözcüğü için bulabildiğim benzer sözcük sayısı sadece sekiz (8) adet.

“Akıllı-zeki-cin gibi-parlak zekalı-ileri zekalı-zehir gibi-kıvrak zekalı-akil”

Aslen asimetrinin sebebi merakımı celbetti. İlk aklıma gelen açıklama, kendimizi diğerlerinden daha akıllı ve hatasız görmemizin bir sonucu olabileceğiydi.

Sonuçta hep diğerleri irrasyonel davrandığı için, onların durumunu tanımlayacak daha fazla sıfata ihtiyaç vardı. Herkes için aynı kelimeleri kullanmak bazılarına haksızlık olurken, bazıları için az kalabilirdi. Dolayısıyla daha ayrıntılı bir skalaya ihtiyaç duyuyor olabilirdik.

Başka bir sebep, başkaları için negatif tanımlamalar yapmanın, bizim daha zeki gözükmemize yarıyor olabileceğiydi. Bu konuda daha önceleri bir yerlerde bir şeylere rastladığımı hatırlayarak kısa bir araştırma yaptım.

1990’larda Teresa Amabile öncülüğünde yapılan bir akademik çalışmada, Harvard Business School öğrencilerine iki farklı kitap eleştirisi verilerek, eleştirmenin zekasını değerlendirmeleri isteniyor.

Aslen her iki eleştiri de aynı kişi tarafından kaleme alınmış. Fark ise, bilinçli olarak birinde negatif bir dil kullanılırken, diğerinde pozitif bir dil tercih edilmiş olması.

Denekler negatif yorumu kaleme alan eleştirmeni daha zeki, daha yetkin ve daha uzman olarak değerlendiriyor.

Sebebi ne olursa olsun, ilginç bir asimetri.

Tanrı tanımaz Diagoras'a, tanrılara dua eden ve sonrasında çıkan fırtınadan sağ kurtulmuş inananların resmedildiği tabletler gösterilir ve sorulur.

"Bu da mı gol değil Diagoras ? Dua ettikleri için kurtuldular."

Diagoras soruyla cevap verir.

"Dua ettikten sonra boğulmuş olanları resmeden tabletler nerede ?"

Hikaye bundan iki bin yıl önce yaşamış Cicero tarafından aktarılmış.

Fırtınadan kurtulamadıkları için hikayelerini anlatamayanlar aslen sessiz kanıt problemine vurgu yapıyor.

Survivorship bias ile benzerlikler içeren bir yanılgı türü.

"Çocuktur kirlenir...Tomo ile temizlenir...." reklam sloganını hatırlayanlar vardır. Reklamın hoşluğuna rağmen, slogan başından beri beni rahatsız etmiştir.

Reklamın ortaya çıkışının çok öncelerinden başlayarak; gerek berber muhabbetlerinde, gerek arkadaş sohbetlerinde gündeme gelen, hijyen-bağışıklık sorunsalına benzetmem ile alakalı sanırım bu rahatsızlık.

Hijyenin o kadar da gerekli olmadığını savunan grup, argümanlarını hijyene dikkat etme lüksü olmayan fakir ailelerin çocuklarının sağlıklı ve hastalıklara karşı dayanıklı oldukları savıyla gerekçelendirirler çoğunlukla. Hindistan'da yaşayan çocukların sağlıklı ve güçlü olduklarına kadar el arttıranlar çıkar ara ara.

Doğrudur, hijyen şansı olmayan çocukların da önemli bir kısmı hayatta kalır. Hikayelerini anlatamayanlar ise, sessiz kanıtlar olarak tarihte yerlerini alır.

Başkaca sessiz kanıtlar da vardır kanımca. Ancak ispat edecek verilere sahip değilim.

Bulundukları ortam sebebiyle sürekli hastalıklara maruz kalan çocukların, atlattıkları her hastalıktan kalan marazların toplamı sebebiyle, orta ve uzun vadede karşılaştıkları sağlık ve yaşam kalitesi sorunları gibi.

Kurumsal tarafa geldiğimizde ise, ara ara rastladığımız,

- "Başarılı olan insanların ortak özellikleri",

- "Nasıl Unicorn yaratılır? 10 başarılı Unicorn örneği üzerinden bir inceleme"

vb çalışmalarda görürüz sessiz kanıt problemini.

Başarılı olmuş Unicorn'larla aynı yeteneklere sahip olan, aynı aksiyonları alan, binlerce hatta onbinlerce parlak fikir, start up mezarlığında yerini almıştır.

Aynı şekilde, başarısız insan mezarlığında da; başarılı insanlarla aynı yeteneklere sahip, aynı davranış ve aksiyonları sergilemiş yüzbinlerce insan vardır.

Bunların hikayeleri rating almadığından, sessiz kanıtlar aleminde boşlukta savrulan daha önceki hikayelerin yanındaki yerlerini alırlar.

Kanseri nasıl yendim hikayecileri de sessiz kanıtlara ilişkin körlüğümüzden faydalanır.

Önerilen ruhsal/zihinsel reçeteyi uygulayan ve istatistiklere dahil olanlar, kitap yazamadıkları için seslerini duyuramaz.

Sessiz kanıtlar akademik ortam için de değer yaratabilir.

Akademik çalışmalar ancak anlamlı sonuçlar vermesi ve bazı dergiler için ilgi çekici bulunması durumunda yayınlanma şansı elde edebiliyor.

Herhangi bir alanda literatür taraması yapıldığında, sadece yayınlanmış deney ve çalışmalara ulaşılabiliyor.

Yayınlanmış çalışmaların 1.000, belki 10.000 katı kadar araştırma, yayınlanmamış akademik çalışmalar/deneyler sessiz evrenine göç ediyor.

Oysa başarısız deney ve denemelerden de öğrenecek çok şeyimiz var.

Yeni bir girişim fikri olarak buraya bırakmış olayım. Başarısız/yayınlanmamış akademik çalışmalar veritabanı.

Kriminal profilleme kavramı suç ve suçlu takibi için kullanılan, Hollywood filmlerinden aşina olduğumuz bir kavram.

Filmlerde işe yarayan ve seyretmesi keyifli bir süreç olan bu kavram da sessiz kanıt problemi barındırır.

Profilleme ile ancak başarısız ve enselenmiş suçlular için davranış tarzı ile kişilik özellikleri eşleştirmesi yapabilirsiniz.

Başarılı suçluların davranış tarzları, yöntemleri ve kişilik özellikleri; ya kendileri ile birlikte mezara gidecek, ya da usta çırak ilişkisi ile bir sonraki nesile aktarılacaktır. Kurgu olduğu düşünülen suç romanları ile kanıt olarak kalıcılık kazanması da mümkün.

Başka bir ifade ile, kriminal profilleme sadece başarısız suçluları yakalamada işe yarayan bir yöntem gibi duruyor.

Başarı/başarısızlık alanının ne olduğu ve büyüklüğü değerlendirmede önemli. Rastlantısallık her alanda eşit etkiye sahip değil.

Rastlantısallığa pozitif taraftan bakarsak şans faktörü, negatif taraftan bakarsak risk faktörü olarak değerlendiriyoruz.

Çok büyük başarılar büyük rastlantısallığın bulunduğu alanlarda hayat bulabiliyor.

Elon Musk ve Steve Jobs dişçi olsalar, yeteneklerini ve başarıya ilişkin yöntemlerini dişçilik alanında sergileseler, isimlerini duyma ihtimalimiz olmazdı sanırım.