Eski zamanlarda kahin, şaman ve büyücüler tesadüflere bir düzen kazandırıp, bunlardan bir hikaye çıkararak kendilerine iktidar alanı yaratırlarmış.

Yani örneğin gerçekleşen bir fırtına sonrasında; ayın gökyüzündeki durumu, kuşların sürüler halinde uçması, böceklerin toprak üstüne çıkması vb hikaye anlatıp, kabile üyelerinin şamanın ayinlerine katılmadıklarından dolayı bu felaketin gerçekleştiğine bağlarlarmış. Hikaye ayin/inisiyasyon pazarlaması ile devam edermiş doğal olarak.

Teksas Keskin Nişancı Safsatası (Texas Sharpshooter Fallacy), bir duvara ateş ettikten sonra, oluşan delik etrafına hedef tahtası çizme metaforu ile tanımlanan bir safsata türüdür.

Ekonomi yorumcularının ve yatırım gurularının anlattıklarına odaklandığınızda modern şamanlar gibi olduklarına şahit olursunuz.

Gerçekleşmesi rastlantısallık içeren gelişmelerden, olaylar vuku bulduktan sonra kendi işine gelenleri hikayeleştirip, ben bunları öngördüm ve öngörebilirim mesajı vermeye çalışırlar.

Falcıların ardı ardına saydığı ve geniş bir bant aralığını kapsayan (Sarışın mı desem, esmer mi yoksa kumral mı ? 3 gün mü desem, 3 hafta mı yoksa 3 ay mı ?) ifadeler üzerine aldıkları geri bildirimle sanki bir tahmin yapmış izlenimi yaratması gibidir bunların yorumları.

İsabetsiz yüzlerce yorumu bizzat kendileri yapmamış gibi davranırken, isabetli birkaç tane yorumlarını sürekli gündeme taşımaya çalışırlar. Sorulursa, isabetsiz kehanetler için her zaman başka bir açıklama vardır diğer taraftan.

Bilinç düzeyinde zaman kavramına ve dolayısıyla geçmiş ve gelecek farkındalığına sahip bilinen tek türüz.

İnsan olarak gelecek kavramının ortaya koyduğu belirsizlik en çok rahatsız olduğumuz şeyler arasında üst sıralarda yer alıyor. Bu belirsizliği gidermeye yönelik her fırsata gözü kapalı atlıyoruz. Olayın ucunda menfaat varsa üzerine kaymak oluyor doğal olarak.

Gelecek tahmini yapan; üfürükçü, falcı, kahin, medyum, astrolog, spirütüel önder, yatırım gurusu, ekonomi yorumcusu ve benzerleri bu zaaflarımızı istismar ediyorlar.

Yatırım gurularının ve ekonomi yorumcularının akademik ünvanları olması ve/veya bilimsel jargon kullanmaları ne yazık ki tahminlerin bilimsel olmasını sağlamadığı gibi, tahmin gerçekleşme istatistiklerinde anlamlı bir fark yaratmıyor.

Maalesef mevcut algılarımız ve ulaştığımız bilgi seviyesi ile gelecek tahmini yapabilmek mümkün değil.

Hava tahmini gibi bir alanda, süper bilgisayarlar ve çok parametreli karmaşık algoritmalarla, bir haftaya kadar süreler için nispeten yüksek gerçekleşmeli tahminler yapabiliyoruz.

Mamafi, ekonomi için bu tip algoritmalara sahip değiliz. Parametre sayısı ve bunlar arasındaki ilişkilerin karmaşıklığına ek, insan faktörünün modellenmesindeki zorluklar sebebiyle kısa vadede çok da mümkün görünmüyor.

Ayrıca, 3-5 gün gibi kısa vadeli ekonomik tahminlerin, herkesin ulaşabildiği durumlarda, bir fayda sağlaması olası değil. Tahminleri gören ekonomik aktörlerin davranış değişikliğine gitmesi tahminleri sürekli güncellemeyi gerektirdiğinden, tahmin vadesinin daha da kısalması sonucunu yaratıyor ve tahmin yapmayı anlamsız kılıyor.

Bilgisayarların yardımıyla dahi şu aşamada yapılamayan tahminlerin; modelleme ve veri işleme kapasitesi sınırlı, algı hatalarına ve sistemik yanılgılara açık insan beyni tarafından yapılabileceğini düşünmek fazlaca iyimser bir yaklaşım kısaca.

Yapabildiğimiz geçmiş dataya bakıp en kötü nerelere varmış üzerinden, gelecekte nerelere varabilir diyerek en kötü senaryo için tedbir almaktan öteye gidemiyor ki biz buna risk yönetimi diyoruz.

Ya riski yaratan pozisyonu kapatıyor, ya pozisyonu sınırlıyor, ya da risk gerçekleşip zarar ortaya çıktığında telafi edecek tedbirler alıyoruz.

Geçmişin tekrar edeceği varsayımına dayanan bu yaklaşım, siyah kuğu ve dağılımın normal değil mandelbrot olması vb problemleri denklem dışı bıraktığından tam bir koruma söz konusu olmasa da, günümüzde yapılabileceklerin en iyisi bu.

Asıl sıkıntı, geleceği öngörerek riskten korunacağını sananlar veya para kazanacağını umanlar için ortaya çıkıyor.

Risk yönetimi geleceği tahmin etmek değildir. Çünkü gelecek tahmin edilemez.

Benzer şeyler doğasında belirsizlik ve risk barındıran yatırım işi için de geçerlidir.

Görsel : Dirk-Jan Hoek

Ülkeyi son yirmi yıldır yöneten mevcut hükümetin ilk on yıllık döneminde başarılı bir ekonomi yönetimi izlendiği görüşü neredeyse herkes tarafından kabul görüyordu.

Türkiye'nin bu dönemde sağladığı gelişimin ve iyi gidişin başka sebeplerden kaynaklanmış olabileceğini dile getirecek olsanız, muhalifler dahil herkesten gelen sert itirazlarla karşılaşıyordunuz.

Bir psikolog düşünün. Reklamlarında veya hastalarla yaptığı ön görüşmelerde şöyle bir ifade kullanıyor olsun.

"Terapide % 90 başarı !"

"Bizimle terapi yapan her on kişiden dokuzu, bir aylık terapi sonrası, kendilerini daha iyi hissediyor."

Reklamda kullandığı bu ifadeyi destekleyecek müşteri kayıtlarına da sahip olsun. Bu durumda bu psikoloğun terapisi % 90 etkilidir veya % 90 başarı oranına sahiptir diyebilir miyiz ?

Büyük çoğunluk, kanıtlarla desteklenen bir iddia var ortada diyecektir.

Diyelim ki, hiç terapi almayan benzer sayıda ve özellikte bir hasta grubu için bir çalışma gerçekleştirdik. Hastaların % 95'i, sorun yaşadıkları dönem üzerinden geçen bir aylık bir süre sonunda daha iyi hissettiklerini beyan ettiler.

Bu durumda, reklamı yapan psikoloğun gerçek başarı oranının % 90 olduğuna inanmaya devam eder misiniz ?

Cum hoc ergo propter hoc, eşzamanlılık yanılgısı olarak dilimize çevirebileceğimiz bir düşünsel yanılgı.

Kısaca, aynı anda gerçekleşen ve aralarında nedensellik bağı bulunmayan olayların, birbiriyle ilintili olarak algılanması şeklinde açıklanabilir.

Geldiğimiz noktadan geriye dönüp bakanlar halen mevcut yönetimin ilk on yıllık döneminin ekonomik anlamda bir başarı hikayesi olduğunu savunuyor. Peki şimdi neden işler tersine döndü dediğinizde; değiştiler, kadrolarını kaybettiler vs açıklama getiriyorlar.

Bu düşünsel yanılgının adı ise Ex post facto fallacy. Geçmiş olayları sürekli yeniden yorumlayıp, gerçekte nedensellik ilişkisi bulunmayan ardışık veya eşzamanlı olayları ilintili olarak yorumlama yanılgısı. Hindsight bias'in safsata hali.

Yönetimde değişen bir şey yok aslında. Zihniyet ve yönetim aynı.

Değişen başarı ile gerçek nedensellik ilişkisi bulunan sebepler. Dünyadaki ekonomik konjonktür, dijitalleşme, internetin yaygınlaşması, geçmişten gelen iyi eğitilmiş insan kaynağının sağladığı verimlilik artışı, pozitif beklentiler vb.

Değişen, kötü yönetimin olumsuz etkilerini ilk on yılda bertaraf eden asıl sebeplerin bir kısmının tersine dönmüş, bir kısmının ise doyuma ulaşmış olması. Kötü yönetimin gecikmeli yansıyan sonuçlarının artık ötelenememesi.

Reklamların önemli bir kısmı ürünle ilgili değer algısı spekülasyonudur.

Spekülasyon : Yeterli dayanağı ve kanıtı olmayan bir fikri aktaran mesaj.

Bazı reklamlar ise manipülasyondur.

Manipülasyon : Başkalarının algılarını, fikirlerini ve davranışlarını, kişiye hissettirmeden, çeşitli taktiklerle, aldatma yoluyla değiştirme amaçlı aksiyon.

Epistemik kopuş günlerinde yaşıyoruz.

Her neden sorusuna verdiğiniz cevaba, "O neden öyle peki?" sorusuyla karşılık veren çocuğunun sonu gelmez neden sorularından pes edip, "Ben öyle diyorum, ondan..." cevabı vermemiş kimse var mıdır acaba ?

"Nasıl?" ile birlikte "Neden?" sorusu öğrenme ve anlamlandırma faaliyetlerinde kritik bir öneme haiz.

Karar, yargı ve inançlarımız için iyi sebeplere sahip olabilmek, ancak neden sorusu ile ulaşılacak bir gerekçelendirme ile mümkün.

Çocukların ardışık neden sorgulamaları benzeri; sebep arayışımızda her neden sorusunun başka bir neden sorusuna yol açması problemine verilen isim "Epistemik Regresyon Problemi (Epistemic Regress Problem).

Şüpheciler bu problemin dayandığı mantıktan hareketle, sebeplerimizden hiç bir zaman emin olamayacağımızı savunurlar.

Diğerleri ise üç grupta çözüm önerisi getirirler.

1. Temelcilik (Foundationalism): Ardışık neden sorularını sorduğumuz bir kaç seviye sonunda, gerekçelendirmeye ihtiyaç duymadığımız temel bir inanca ulaşırız.

2. Döngüselcilik (Coherentism):  Gerekçelendirme doğrusal değildir. Karmaşık bir ağ yapısında olan inaçlarımız doğru bir şekilde ilişkilendirilip tutarlı bir şekilde bağlandığında gerekçelendirme gerçekleşir.

3. Sonsuzculuk (Infinitism): Neden sorgulamasının herhangi bir sonu yoktur. Gerekçelendirme denilen şey zaten böyle bir şeydir.

Epistemolojik kooop, koop, kop...