Güzelce hikayeleştirilmiş, duygusal soslar eklenmiş ve bazen bilimsel süsü verilmiş bilgi ikna edicidir. Süzgece, yani akıl yürütme becerilerine odaklanmadığın sürece, başkalarının hikayelerinden oluşan bir hayatı yaşarsın.

Talimat şeklindeki uzman görüşüne şüpheyle yaklaş. Sorduğun sorulara ben uzmanım diye cevap verenlerin uzmanlığı konusunda bir kez daha düşün. Görüşünü gerekçelendiremeyen ve bu gerekçelerini ortalama bir insanı ikna edecek şekilde anlatamayan uzmandan uzak dur.

'Hoca verir talkını kendi yutar salkını' ve  'Hocanın dediğini yap yaptığını yapma' diye atasözlerimiz olsa da, yaptıklarıyla önerdikleri arasında çelişki yaşayan uzmanlara mesafeli yaklaş. Sorun zayıf karakter/irade olabilir ya da olmayabilir.

Bu kadar basit bir açıklaması olamaz diyenlere prim verme. Çoğunlukla açıklaması o kadar basittir.

İnsanın içerisinde yer aldığı süreçler sadece objektif bilgi ve akıl yürütme ile çözümlenemez. Menfaat bileşenini denkleme dahil etmediğin çözümleme süreci çoğunlukla yanlış sonuçlanmaya gebedir.

Kendi pozisyonunu savunurken, ancak kendi algı ve bilgi seviyesine ulaşanların durumu anlayabileceği argümanının arkasına sığınanları, bulundukları o seviyede yalnız bırak. Yanlışlanamaz argümanlar üzerine zaman harcamaya değmez.

Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olma diyenlere kulak asma. Akıl yürütmek için minimum bilgi seviyesi ön şartı diye bir şey yok. Her seviyeden bilgi ile akıl yürütebilirsin. Ancak, ulaşabildiğin objektif bilgi ölçüsünde akıl yürütme faaliyetine güven duyabileceğini de unutma.

Yanlış bilgiler üzerine inşa edilmiş yanlış çıkarımlar kadar, doğru bilgilerden yanlış çıkarımlara ulaşılması da oldukça sık karşılaşılan bir durumdur. Ne tek başına bilgi, ne de tek başına akıl yürütme becerileri yeterli değildir.

Herhangi bir alanda, mükemmel veya mutlak bilgi seviyesi ütopik bir kavramdır. Akıl yürütme sürecinde, daha fazla bilgiye ulaşma çabasına ne zaman dur diyeceğin, akıl yürütmedeki verimliliğin temel belirleyenidir. Rasyonel düşünme ile eleştirel düşünme arasında farkı bu sınır belirler.

Uzmanlığı akıl yürütmede kanıt ve destek olarak kullanabilirsin. Ancak, uzman olduğunu söyleyerek veya senin uzman olmadığına vurgu yaparak, temel akıl yürütme normları aksine görüş belirtenleri, yani saçmalayanları dikkate alma.

Birisi görüşlerini ortaya koymak ve gerekçelendirmek yerine, her fırsatta uzman olduğuna vurgu yapıyorsa, en iyi ihtimalle özgüven sorunu yaşıyordur.

Yapacak daha iyi bir şeyin yoksa ve öğrenmeyi planladığın yeni bir şeyler bulunmuyorsa, bildiğin şeyleri sorgula. İlgili konudaki görüşünü, ön kabuller olmadan sıfırdan yeniden inşa et.

Şüphede sınır yoktur. Hangi noktada şüpheni yeneceğin ve tamam diyeceğin milyon dolarlık sorudur. Akıl yürütme faaliyetinin hayatının üzerindeki sonuçlarının ne derece dramatik olacağı, kişisel şüphe sınırının temel parametresidir.

Bu aralar karlarını %200-300 artıran şirketler hedefe alınarak yapılan çok sayıda haber ve açıklama dolanıyor ortalıkta.

%80 civarındaki resmi enflasyon oranının çok üzerinde yıllık kar artışları ilk planda insan beyni tarafından fahiş kar artışı olarak algılanıyor.

Matematik ve finans bilenler için dahi aynı yanılgı tuzağına düşmek çok da sıra dışı değil.

Diğer yandan, kazın ayağı pek de öyle olmayabilir.

Enflasyon %15 iken, 100 sermayesi olup, 20 kar eden bir firma (120÷115)-1=%4.38, reel sermaye getirisi yani reel kar elde etmiş demektir.

Enflasyonun %80 olduğu ortamda, karı bir önceki yıla göre %200 artarak 60 olan (20*(1+%200)) aynı firma, aslen reel olarak (160÷180)-1=-%11.11 zarardadır.

Alternatif enflasyon hesaplamalarındaki %175 civarındaki oranlar dikkate alındığında durum daha da dramatik olmaktadır.

Arada gerçekten reel sermaye getirisi elde edecek kar artışı sağlayanlar da olabilir. Diğer taraftan, enflasyon ülke ekonomi yönetiminin hatalarının otomatik düzeltmesidir ve az veya çok hepimizi fakirleştirir.

Ekonomi yönetimi aldığı kararlar ile, fakirleşme sürecinde bazı grupları diğerlerine tercih etmektedir. Yani eşit fakirleşme söz konusu değildir.

Hangi grupta olduğunun, tercih edilip edilmediğinin ve gerçekte ne kadar fakirleştiğinin farkında olmak önemli.

Kimliğini olabildiğince küçük ve basit tut.

....izm'lerden ve ...ist'lerden uzak dur.

Biz ......'lılar, ....'ler diye başlayan etiketlemeler/gruplamalar açık görüş katilidir.

Kimliğine eklediğin her yeni tanımlama, düşünsel hareket alanını daraltır.

Kendini daha önceden almış olduğun pozisyonlara göre tanımlama. Geçmiş pozisyonlarına bağlanma.

Emin değilim, bilmiyorum demekten korkma. Hem başkalarına hem kendine.

Mümkün olan her fırsatta Amerika'yı yeniden keşfet. Zaman kaybettirebilir, seni yavaşlatabilir ama gerçek arayışı ve yeni şeyler keşfetmek için elzemdir.

Hızlı ve kolay olan hataya açıktır. Eğer vaktin varsa tembellik etme. Kolay olanı seçme. Doğrudan sonuca atlama.

Çok sıradan, basit, tanıdık şeyler için dahi analitik çözümleme yap. O alanda yeni bir şey keşfetmeyebilirsin ama başka alanlarda yeni şeyler keşfetmek için alet kutuna yeni bağlantılar ve ilişki ağları eklemiş olacaksın.

Mecburiyetten hızlı karar ve yargılara varmış olabilirsin. Bunları körü körüne sahiplenme. Kendi fikirlerine aşık olma. Kararı sen vermiş olduğun için şüphe duymaktan geri kalma.

Akıllı insanlar başkalarının hatalarından, aptal insanlar kendi hatalarından öğrenir diye akıl verenlere kulak asma. Dene, düşün, akıl yürüt. Kendi hatalarından öğrenmekten korkma. Sadece başkalarının hatalarından öğrendiğinde, başkalarının doğrularından mütevellit bir hayatın olur.

Senin için iyi olan ... diye lafa başlayanlara, lisan-ı münasip ile cevabını ver. Bir ideolojinin, liderin veya akıl hocasının senin adına düşünmesine izin verme. Kendi kaderinin dizginlerini başkasına teslim etme. Senin için iyi olanın kararını senden başkası veremez.

Kurumsal hayatın önemli üfürme alanlarından birisi sen bize kazandır, biz sana kazandıralım mevzudur.

Alınan maaş/kazandırılan para denklemi istisnai durumlar hariç o kadar kolay hesaplanabilen bir şey değildir.

Son dokunuşu yapanların veya en çok sesi çıkanların performansı sahiplenmesi söz konusudur genellikle.

Satış birimleri ve ekip liderleri kazanılan başarının kendilerinin performansı olduğu ilüzyonunu pompalar.

Futbolda golü atanın başarıyı sahiplenmesi gibi bir ilüzyondur. Kalecinin, defansın ve orta sahanın rolü göz ardı edilir. Hücumda golü hazırlayanların goldeki payı dahi çok konuşulmaz çoğunlukla.

Tek başına yürütülen bir faaliyet söz konusu değilse, gerçekleşmiş sonuçlarda kimin ne oranda bir paya sahip olduğu konusu bir muammadır.

Shapley value, payların hesabında kullanılabilecek bir düşünsel araçtır. Daha önce bununla ilgili yapmış olduğum paylaşımın linkini aşağıya bırakıyorum.

https://etikedanismanlik.com/index.php/makaleler/item/42-dayilik-muessesesi-oyun-teorisi-shapley-value-ai

Kimin ne payı olduğu hususundan daha sorunlu kısım, sonucun ne kadarlık kısmının kontrol dışı faktörlerden kaynaklanmış olduğu konusudur.

Başka bir ifadeyle, elde edilen sonuç ile ekibin performansı arasındaki nedensellik ilişkisi veya illiyet bağıdır.

"Yönettiğim bölümün bütçesi 25 milyon $ ve bu yıl şirkete 4 milyon $ kazandırdım."

Zamanı geri sarsak ve senin yerine Melon Task'ı aynı pozisyonda görevlendirsek, 15 milyon $ bütçe ile 10 milyon $ kazandıracaktı belki de.

Hatta aynı pozisyonda Yetersiz Muhteris'i görevlendirsek, seninle aynı sonucu elde edecekti büyük olasılıkla.

Ve belki aynı performansı ortalama bir yılda sergileseydin, 30 milyon $ bütçe ile 2 milyon $ zarar ettirecektin.

Sonuca etkisi olan içsel ve dışsal faktörlerin doğru düzgün izole edilemediği ve kişilerin grup performansına katkısının gerçekçi bir şekilde ölçülemediği kurumlarda; satış ve kar rakamlarına veya bunlardaki artışlara bakarak böyle büyük laflar etmek komik oluyor.

"Ne maaş istiyorsun, ne kazandıracaksın ?"

Biz insanlar her daim işimizi kolaylaştıracak araçlar icat etmişiz.

İnsanlığın ilk dönemlerinde daha çok hayatta kalma şansını arttıran; silah, tuzak, el aletleri, kıyafet, zırh, sığınak vb. fiziksel araç geliştirme işi; medeniyetin gelişimi ile daha sofistike karar alma alanlarına da sirayet etmiş.

Daniel Dennett'in 4 temel yetkinliğinden sonuncusu olan "Gregorian Competence"; bu düşünsel/kararsal araç geliştirme yetkinliğini konu alıyor.

Pisagor teromi veya türev alma benzeri temel düşünsel araçlardan, hava tahmini yapabilen son derece karmaşık algoritmalara kadar çok çeşitli karar araçları geliştirmiş insan türü.

Makina öğrenmesi ve yapay zeka çalışmaları, bu karar/düşünme aracı geliştirme çabalarının son dönemdeki yansımaları.

Aracın amaç olması, geliştirilmiş bu araçların kullanımı ile ilgili temel sorunlardan biri.

Kredi riski ölçümüne yönelik geliştirilmiş rating veya scoring sistemlerini ele alalım.

Amaç, kişi veya firmanın geri ödeme kabiliyetini ölçebilmek iken; bir süre sonra kullananlar için öncelik scoring veya rating sisteminden geçer/yeter not almak haline gelmektedir.

Başka bir ifadeyle, sistemin asıl amacı, karar alıcının karar doğruluğuna katkı sağlamak iken, kullanımda amaç sistemi manipule ederek istenen kararı almak haline dönüşmektedir.

Benzer bir durum insan kaynakları bölümlerince kullanılan CV'ler için de geçerlidir.

CV'nin kişilerin yetkinliklerini değerlendirmeye yönelik yardımcı bir karar aracı olarak kullanılması gerekirken, kullanımda alınan kararı yönlendirecek/destekleyecek bir belge haline getirildiği görülmektedir.

Örneğin, ingilizce bilgisi veya 5 sene alan tecrübesinin, pozisyonun gereklilikleri ile alakası olmamasına rağmen; CV'de bunların aranması/vurgulanması gibi.

Ya da, üniversite diplomasının kişinin pozisyondaki becerisi ile nedensellik ilişkisi bulunmamasına rağmen; CV'deki üniversite derecesinin seçim kriteri olarak dikkate alınması.

Hayatı modelleyebilmek zor bir süreç. Bildiğimizi zannettiklerimiz yanında, farkında dahi olmadığımız bir sürü parametre ve bunların aralarında son derece karmaşık ilişkiler var büyük olasılıkla.

Buna rağmen, bu parametreler arasından benim bildiğim ve belirleyiciliğinin yüksek olduğunu düşündüğüm 3 tanesi ile basit bir algoritma oluşturdum. Algoritmayı paylaştığım görsel üzerinden basit olarak yorumlamak mümkün.

Amacım birilerine akıl vermek veya ahkam kesmek değil. Beyin jimnastiği belki.

Görseldeki farklı bölümler için farklı isimlendirmeler de olabilir. Önerilere açığım.

Aşırı basit olduğunun farkındayım. Ancak yüksek uzmanlık gerektirdiği düşünülen çok sayıda alanda; son derece basit algoritmaların, yılların uzmanlarına üstün gelmesi istisnai bir durum değil.

Parametreler;

Eleştirel Düşünme : Genel anlamda akıl yürütme becerisi ve rasyonellik. Stratejik düşünmeden analitik becerilere, yaratıcı düşünceden belirsizlik altında karar almaya, geniş bir yelpazede beyni kullanma becerisi.

Risk Alma : Çoğunluğun hayattaki şans faktörü olarak düşündüğü parametre. Aslen şans diye bir şey yok. Risk alanlar veya alamayanlar var. Bizim şanslı insanlar olarak değerlendirdiklerimiz, risk alabilen ve olasılıklar lehlerine gerçekleşmiş kimseler.

Motivasyon : Aksiyon alabilme ve harekete geçebilme becerisi. Hayata ve verebileceklerine ilişkin duyulan açlık ve hırs derecesi.

İyileştirme ve gelişim kavramları çoğunlukla ne yapılması gerektiğine odaklanır.

Yapılmaması gerekenlerin kazandırabilecekleri göz ardı edilir genellikle.

Mükemmellik eklenecek bir şey kalmadığında değil, çıkarılacak bir şey kalmadığında ulaşılabilen bir kavramdır aslen.

Yukarıdaki ana fikri ifade eden kavramın adı Via Negativa.

İlk olarak ilahiyat alanında kullanılmış olan bu kavram; "Tanrının ne olduğunu değil, ne olmadığını anlatarak tanrıyı anlamak" olarak ifade edilebilir.

İlahiyattaki kullanımı bir kenara bırakıldığında; kurumsal arenada ve kişisel gelişim alanında son derece faydalı bir bakış açısı kazandırır aslen.

- Ne yaparak değil, ne yapmayarak,

- Ne ekleyerek değil, ne çıkararak,

- Rasyonel olmaya değil, irrasyonel olmamaya odaklanarak,

- Doğru karar vermeye çalışmak yerine, yanlış karar vermemeye çalışarak,

- Düşünsel yanılgılardan uzak durmaya çaba sarfederek,

- Safsatalardan kaçınarak,

ulaşılabilecek gelişim alanı, yapılması gerekenlere odaklanarak ulaşılabilecek olandan çok daha büyüktür.

Kişisel gelişim reçeteleri genelde, "5 adımda mutlu olmanın sırrı", "Başarılı insanların 7 özelliği" benzeri, yapılması gerekenleri sıralayan sihirli formüller içerir.

Asıl başarı ve mutluluğa ulaşmanın yolu ise; yapılmaması gerektiği halde yapmaya devam ettiğimiz şeyleri terk etmekten geçer.

Hatalarımıza odaklanarak öğrenebileceklerimiz, doğrularımıza odaklanarak öğrenebileceklerimizden çok daha fazladır.

Neyin yanlış olduğunu belirleyebilmek, her zaman için neyin doğru olduğunu belirleyebilmekten kolaydır.

İyi fikirlerin önemli bir kısmı, bir sürü kötü fikirin üzerine inşa edilir aslen.

Via Negativa, bir anlamda iki negatifin (negatifi eksiltmek) pozitif etkisi olarak da ifade edilebilir.

Bir kişinin bir konuda sertifikası olması, lisans veya lisans üstü dereceleri olması; o kişinin saçmalamayacağını garanti etmez. Sertifika ve/veya derece aldığı alanlar dahil.

Sertifika bir yetki belgesi veya lisans değildir. Üniversite eğitiminin adının lisans olarak geçmesi, kanunla tanımlanmış bazı alanlar hariç, sahip olan kişinin o işi yapmaya yeterli olduğu anlamı da taşımaz.

Mesleki yeterlilik legal bir yetki belgesi ile ispat olunur. Lisans diploması mesleki yeterlilik başvurusu için bir gerek/yeter koşul olabilir veya olmayabilir.

Yetki/yeterlilik belgesi olanların saçmaladığının veya yanlış yaptığının denetimine ve tespiti halinde yaptırımlar uygulanmasına ilişkin bir düzenleme yoksa, yetki belgesinin de çok anlamı yoktur.

Ülkemiz, yurt içi/dışı katıldığı eğitim, seminer, etkinlik ve tamamladığı programları; yetkili ve yetkin olduğunu ispat için kullanan ancak yetkin ve yetkili olmaktan uzak çok sayıda örnekle doludur.

Elbette herkes, legal yetki belgesine sahip olduğu alanlar dışında, saçmalama hakkına sahiptir.

Klasik medya ortamında saçmalama oto kontrolü bir ölçüde mümkün iken, sosyal medyanın merkeziyetsiz yapısında neredeyse sınırsız bir saçmalama özgürlüğü söz konusudur.

Bu özgürlük ortalıktaki bilgi kirliliğine ek katkı sağlamaktadır.

Sosyal medyada sadece söyleyenin eğitimine, derecelerine ve ünvanlarına bakarak saçmalama kontrolü yapabilmek olası değildir. Kaldı ki beyan olunan eğitim, ünvan ve dereceler dahi gerçek olmayabilir.

Eleştirel düşünmenin bir boyutu; ünvan/rozet/kısaltma/sertifika/diploma ve benzerlerinin, yetki ve yetkinlik ispatı için yeterli olup olmadığını ayırt edebilme becerisidir.

Saçmaladığı alanlarda, gelen tepkileri savuşturmak ve daha rahat saçmalamak için sertifika, derece, belge, etiket ve ünvan peşinde koşanları deşifre edebilme becerisidir.

Yetki ve yetkinlik belgelerinin dahi, sahiplerinin saçmalamayacağını garanti etmeyeceğinin farkında olmak demektir.

Sonuçta eleştirel düşünme, söyleyene değil, söylenene odaklanmaktır.

Felsefede değer kavramı içsel ve araçsal olarak ikiye ayrılır.

Aşk, sağlık, mutluluk, kendini gerçekleştirme vb bir kısım kavramlar kendi içsel değeri olan şeylerdir.

Bazı kavramlar ise, tek başına bir değer taşımayan, diğer bazı şeylere ulaşmak için araçsal değeri olan şeylerdir

Örneğin para, tek başına içsel değer taşımaz. Bizim için içsel/araçsal değer taşıyan başka şeylere ulaşma aracıdır.

Bazı şeyler hem içsel hem araçsal değer taşır. Örneğin sağlık tek başına içsel değeri olan bir şeydir. Diğer taraftan, sağlıklı olduğumuzda para kazanabilir, mutlu olabiliriz. Yani araçsal/içsel başka bir değere ulaşmak için sağlık bir araç olabilir. Yani sağlıklı kalarak, araçsal bir değeri olan paraya ve içsel bir değeri olan mutluluğa ulaşmak mümkündür.

Kurumlarda çalışan bağlılığını artırmanın yolu, çalışanların içsel ve araçsal değer ihtiyaçlarının (gerek ve yeter koşulda) karşılandığı bir çalışma ortamı yaratmaktan geçer.

Çoğunlukla para motivator değildir gibi şeyler duyarız. Büyük yalandır.

Para motivatör değildir savunucuları, araçsal/içsel değer dengesizliği üzerinden bu savlarını kanıtlamaya çalışırlar.

Para aslen içsel/araçsal değeri olan bir sürü diğer şeye ulaşmak için araçsal bir değerdir.

Diğer taraftan, para kazanmak için çalışanlarınızdan, kendileri için içsel değeri olan ve para ile ikame edilemeyecek diğer şeylerden (sağlık, kaliteli kişisel zaman, kendini gerçekleştirme vb) vazgeçmeleri gereken bir düzen oluşturduğunuz durumda para motivator olmaktan çıkar.

Örneğin insanlar kendilerine ait zamanları olmasına ihtiyaç duyarlar. Kişisel zaman içsel değeri olan bir kavramdır ve zaman kısıtlı bir mefhumdur. Daha fazla para vererek insanları günde 10 saat, hatta 12 saat ve belki 16 saat çalışmaya motive edebilirsin.

Ancak daha fazla para vererek insanları uzun süre günde 20 saat çalıştıramazsın.

İnsanları daha fazla para vererek iş hayatının ilk 5-10 senesinde tek düze, içsel değer taşımayan bir işte çalıştırabilirsin. Fakat bu süre sonunda daha fazla para versen de, o insanlar kendini gerçekleştirmek, anlam bulmak için başka arayışlara gireceklerdir. (Parayı araç olarak kullanarak; anlam veren, kendilerini gerçekleştirmelerini sağlayan başka uğraşlara ulaşmayı beceremezlerse !)

Bu örnekler paranın iyi bir motivatör olduğunu çürüten kanıtlar değildir. Çünkü para içsel ve araçsal değer taşıyan bir çok diğer şeye ulaşmak için çok iyi bir araçsal değerdir.

Buna rağmen, az para verip, içsel değer unsurlarını arttırarak ortaya çıkan açığı kapatmaya çalışan ve bir süre çalışan bağlılığı sağlayan liderlere başarılı lider muamelesi yaparız. Para vermeden insanları çalıştırabiliyor diye övgüler düzeriz.

Oysa ki, dengesi bozulmuş sistemler, er ya da geç denge durumuna dönmeye meylederler.

Son söz olarak ucuz liderlik, eksik araçsal değer sunan iş ortamını, içsel değer taşıyan unsurları artırarak takviye etme becerisidir.